Ahmad Tabibiy haqida.
Ahmad Tabibiy (taxallusi; asl ismsharifi Ahmad Ali Muhammad o‘g‘li, 1869—Xiva—1911) — shoir, tarjimon, tabib. Xiva madrasalaridan birida o‘qigan. Otasidan va zamonasining mashhur tabibi Yaxshimurodbekdan tabiblikni o‘rgangan, Muhammad Rahimxon II (Feruz) saroyida tabiblik qilgan. She’riyatda shuhrat qozongan.
O‘zbek va fors-tojik tillarida, mumtoz adabiyotning an’anaviy janrlarida ijod qilgan. She’rlaridan 5 devon — «Tuhfat us-sulton», «Munis ul-ushshoq», «Hayrat ul-oshiqin» (o‘zbek tilida), «Mir’ot ul-ishq», «Mazhar ul-ishtiyoq» (fors-tojik tilida) tuzgan. Ularda real hayotni, sof muhabbatni ulug‘lagan («Aylading», «Ozoridur» va b.).
Tabibiy o‘zbek adabiyotida muxammas janrini rivojlantirgan: Navoiy, Sa’diy, Jomiy, Zebunniso, Munis, Ogahiy, Mirzo G‘olib va boshqaning g‘azallariga 518 ta muxammas bog‘lagan. Xorazm shoirlari haqida «Majmuat ush-shuaroi payravi Feruz Shohiy», «Majmuai muxammasoti ash-shuaroi Feruz Shoqiy» (1909) tazkiralarini tuzgan. Ikkinchi majmuasi, asosan 33 shoir muxammaslaridan tashkil topgan. Unda dastavval Ogahiy g‘azallariga, so‘ng Feruz she’rlariga boglangan muxammaslar, keyin esa Feruzning «Oromijon nigorim, sarvi ravon nigorim» g‘azaliga taxmis, muxammas va musaddaslar keltirilgan. Xotima qismida esa shu to‘plamga kirgan Umidiy, Doiy va Xayoliyning vafoti haqida xabar, Bayoniyning «Majmuat ush-shuaroi payravi Feruz Shohiy»ga yozgan taqrizi berilgan.
G’azallari.
Falak zoliki andoq bordurur bir turpa ayyora.
Falak zoliki andoq bordurur bir turpa ayyora,
Ki harkim juft anga bo‘lsa qilur albatta avvora.
Demay yaxshi-yomon tokim gadou shah, chekarda tig‘,
Bu yanglig‘ ko‘rmadi hech kimsa jallodi sitamkora.
Nechuk ummid etarsan mehribonlig‘ rasmin andoqkim,
Nazar shakliga qilsang xolidur oqu, yuzi qora.
Riyozat birla yetkur nafsinga, orif esang, ta’dib,
Ki hargiz ma’rifatga boshlamas yo‘l nafsi ammora.
Xaloyiq ko‘ngliga achchig‘ so‘zung nishin yeturmakim,
Qabuli marham etmas hech bir vajh ila bu yora.
Topilg‘ay bu sifat gulkim qilur ko‘nglung pisand etmas,
Ochib ibrat ko‘zin qilsang jahon bog‘iga nazzora.
Arusi dahr makridin, Tabibiy, ehtiyot etkim,
Saning(dek) nechani qayd ichra chekti ushbu makkora.
Bu olamda.
Bu olamda kishikim pok qalbu sof botindur,
Hamisha faqr kunjida qanoat birla sokindur.
Birovkim bo‘lmasa ko‘nglida oni beshu kam fikri,
Tashovishi havodis vahmidin albatta emindur.
Qocharsan ta’nadin gar ixtilot etsang xaloyiqg‘a,
Ki olam xalqi yaksar bir-biri haqqida toindur.
Netong gar ko‘rmasa rohat yuzini dahr aro ulkim,
O‘ziga pesha aylab kizb atvorini xoyindur.
Agar odam esang og‘ritma odam ko‘nglini zinhor,
Ki ahli ma’rifat nazdida ka’ba qalbi mo‘mindur.
Ilohiy, gar Tabibiy hamrohini qilmasang tavfiq,
Anga azm aylamoq rohi fano sori na mumkindur.
Alisher Navoiy G’azallari va ruboiylar to’plami
Erur.
Olamga boqsang hosili boshdin-ayoq, kulfat erur,
Bir rohatnning keynida behaddu son mehnat erur.
Bir oshiqikim lahzai topsa visoli dilbarin,
Doim hamul bechorag‘a, so‘ngra g‘ami furqat erur.
Har kimsakim komi dilin gar topsa ondin har nafas,
Oning nasibi borho hirmon bila hasrat erur.
Yo‘qdur jahong‘a z’timod ushbu jihatdin, ey ko‘ngul,
Kim inqilob etmak anga davron aro odat erur.
Hargiz Tabibiy ko‘nglinga kelturma fikri beshu kam,
Kim oni sevmas dahr aro har kimikim xushbaxt erur.
Ey Tabibiy, aylagil jon boricha ash’or jam’.
Gar ul oyning bazmi vaslida bo‘lur ag‘yor jam’,
Rashkdin bo‘lg‘usi jonimda g‘amu ozor jam’.
Emdida jam’ aylayin xotir, nechukkim aylamish
Ishvau, nozu, adou, g‘anju, sheva yor jam’.
Bir kecha, ey sho‘x, kelkim maqdaming osorig‘a.
Aylamishdur didai giryon duri shahvor jam’.
Yig‘namish bog‘ingni ko‘nglum ul siFat shavq ila kim.
Hirs ahli aylagaylar dirhamu dinor jam’.
Bordurur yuz fitna chun sharru fasodi boisi,
Dilda kina qilmag‘il, oqil esang, zinhor jam’.
Fazl jam’ et lekin el ozoridin g‘am yemakim,
Tosh yegay boshg‘a yag‘och chun ayladi asmor jam’.
Har biri mas’ud bir farzandi dilbanding erur,
Ey Tabibiy, aylagil jon boricha ash’or jam’.
Malih.
Sho‘xlar garchi jahonda bordurur asru malih,
Barchasidin lek erur ul dilbari gulro‘ malih.
Boshqa dilbar vasli ichra shodlig‘idin, ey pari,
Ul parivash ishqida chekkan manga qayg‘u malih.
To tamosho qilmisham qaddin xirom egkan chog‘i,
Yo‘q ko‘zumga jilvai shamshod ila noju malih.
Bazm aro qaysi malohat vasfini aylayki yor,
Nag‘mai mutrib malihu, bodai xushbo‘ malih.
La’lig‘a vah ne sifat kavsar bo‘lur monandkim,
Obi hayvondek qachon bo‘lg‘usidur har suv malih.
Chunki topmish Laylining chashmiga andak nisbati,
Ko‘rinur Majnung‘a ushbu vajhdin ohu malih.
Zohid istar jannatu, men yor kuyin borho,
Ul anga shirin erur, lekin mangodur bu malih.
Tark ishqin ne sifat qilg‘umki, anda bordurur
Husni dilkash, zulfi sunbul, nutqi xush, kulgu malih.
Ey Tabibiy, jahd et bedor o‘zing qil har sahar,
Garchi bordur ko‘zlaringg‘a g‘aflatu uyqu malih.
Mavlono Lutfiy tomonidan yozilgan g’azallar
Dildor subh.
Vah ne xush o‘lg‘usi durur aylab karam dildor subh,
Gulshanda ichsa sen bila gar sog‘ari sarshor subh.
Chun subh uyqusi erur albatta nakbat mujibi,
G‘aflatda hargiz yotmag‘il oqil esang zinhor subh.
Har necha qolsang dardu g‘am ichra parishon bo‘lmakim,
Nechunki shomi tiyraning boqsang so‘ngida bor subh.
Ko‘nglingga, eykim, istasang andoza ishrat tuz tarab
Dildorning ilgin tutub sayr aylagil gulzor subh.
Sen ham, Tabibiy, uyqug‘a mayl aylamay olam aro,
Aylab musaffo xotiring qil fikrat-i ash’or subh.
Qo‘lig‘a bazm aro olg‘ach mug‘anniy nogihon g‘ijjak.
Qo‘lig‘a bazm aro olg‘ach mug‘anniy nogihon g‘ijjak,
Berur ovozi xush birla ulus jismig‘a jon g‘ijjak.
Ne tong g‘am ko‘hini bir zarra ko‘zga ilmasa hargiz,
Kishikim aylamish ogushida oning makon g‘ijjak.
Ajab yo‘q bandasi bo‘lsa rubobu, barbotu, qonun
Tuzulgan chog‘i mutrib ilgida bir xushbayon g‘ijjak.
Magar bir mutribi ozodani ishqi asiridur,
Ki har majlisda so‘z aylar, qilur asru fig‘on g‘ijjak.
Ajam birla Hijoz ahlini beshak aylagay nola,
Tarannum qilg‘ay «Ushshoqu», «Iroqu», «Isfahon» g‘ijjak.
Bu yanglig‘ nolasi ta’sir qilmas erdi insong‘a,
Falak javru jafosin chekmasa erdi nihon g‘ijjak.
Mug‘anniy, muntazirdur nag‘mai g‘ijjakka bazm ahli,
Tarahhum aylabon soz ayla emdi bir zamon g‘ijjak.
Xush ul bazmini anda tuzsalar tasnif nafas ichra,
Balobonu, dafu, tanburu, changu baston g‘ijjak.
Tabibiy topg‘usidur, do‘stlar, fayzi tarab behad
Qo‘lig‘a bazm aro olg‘ach mug‘anniy nogihon g‘ijjak.
Bulbul.
Makon etgach o‘ziga gar jinondek gulsiton bulbul,
Netong tinmay chekar subhu maso ohu fig‘on bulbul.
Chamanda bor ekan ne-ne sifat fayzu safo doim,
Xaloyiqg‘a qilur jonbaxsh un birla bayon bulbul.
Aningdek qissai ishq o‘ldi tul ahbob andoqkim,
O‘qur har shoxida gul uzra yuz ming doston bulbul.
Bukim dilkash navolar chekkusi tinmay chaman ichra,
Chaman fayzini topmishdur magar behaddu son bulbul.
Netong nazzorai husning manga jonbaxsh esa, ey sho‘x,
Ki gulga boqibon topg‘usi asru toza jon bulbul.
G‘animat anglag‘il bulbulni, ey gul, nag‘masin tun-kun,
Ki gulshan ichra san-san mezbonu mehmon bulbul.
Netong jahl ahli birla tutmasa ilm ahli ulfatkim,
Qachon zog‘u zag‘on birla bo‘lurlar hammakon bulbul.
Meni go‘yo qilursan, ay paripaykar, yuzung ochib,
Ki ochilg‘on gul, ochg‘usi tarannumg‘a zabon bulbul.
Ilohiy, to bahor ayyomi olamda bo‘lur har yil,
Ilohiy, toki bo‘lg‘usidur anda nag‘maxon bulbul…
Tabibiy dahri dun anduhi andoq om olamg‘a,
Ki gul oning jafosidin ne emin, ne amon bulbul.
Navoiydek kalom.
Tutmag‘on bo‘lsa manga nazm ichra ruhi Jomiy jom,
Ne uchun sur’at bila degum Navoiydek kalom.
Hofizi Sherozdin fayzi manga yetmas esa,
Bas nedin ash’oridin fayzi manga yetur mudom.
Sa’diyi shirin zabondin topmagan bo‘lsam madad,
Huzn ila xushnudliqni teng nechun ko‘rgum tamom.
Ko‘rmasam Mirzoyi Bedil iltifotin, ne uchun,
Vaqt aro so‘z bila nazm aylagumdur intizom.
Boqmas ersa ishq ichra buki maston shoh manga,
So‘z mayidin bo‘lmas erdim bu sifat masti mudom.
Ruhi qudsiy kimsaga kim qilmas ersa tarbiyat,
So‘ziga ta’sir qaydin olgusidur subhu shom.
Gar masih anfosidin firuza hosil qilmasa,
Qay Tabib o‘lgusi hoziq xastaga, ey neknom.
Po’stin.
Tong ermas to‘n kiyib o‘lsamki yo‘q bu qish manga po‘stin,
Agarchi xotirimda jilvagardur borho po‘stin.
Demay po‘stinnikim o‘zga libosim ham qolin ermas,
Ilohiy, qil manga aylab karam emdi ato po‘stin.
Adamdin to kelib qildim bu qishloq xonani maskan,
Kiyarga topmadim umrim o‘tub man benavo po‘stin.
Ne baxti shumdindurkim, mango yetmas birisi ham,
Agarchi behisobu had erur olam aro po‘stin.
Sovuqdin gah qochib kirsam ichiga qoltirab, qaqshab,
Tanimg‘a parvarish qilg‘ay edi misli ano po‘stin.
Agar po‘stin sovuqda po‘stdin ermas esa, ahbob,
Nedin qishda talab aylar faqiru ag‘niyo po‘stin.
Qish ichra ikkimizga borho maqsad erur bukim,
Otamg‘a orzu chakman, mangadur muddao po‘stin.
Bu qish ichra tarahhum aylabon miskin Tabibiyning
Tani uryonig‘a bergay xudo chakman va yo po‘stin.
Zebo sanam bo‘lsa.
Ne xushdur fasli gul bog‘ ichra bir zebo sanam bo‘lsa,
Aning yonida no‘sh aylarga gulgun jomi jam bo‘lsa.
Tutub gulchehra soqiylar bu bazm ichra payo-pay jom,
Alardin ham nishoti aysh hosil dambadam bo‘lsa.
O‘qub yaxshi g‘azallar necha xush ovoz hofizlar,
Mug‘anniy ham bu suhbat ichra mashg‘uli nag‘am bo‘lsa.
Parivash dilrabolardin olib birdam kanoru bo‘s,
Alarning ham ishi ushshoq xaylig‘a karam bo‘lsa.
Gahi bo‘yniga solib qo‘l, gahi la’lin qilib bo‘sa,
Aningdek lutfidin ishq ahliga raf’i alam bo‘lsa.
Muyassar bo‘lsa tuz suhbat bu nav’ ahbob ila doim,
Ki mundoq bazm mahv aylar ko‘ngul ichra ne g‘am bo‘lsa.
Agarchi majlis ichra ham o‘tursam yor ila, lekin
Mening maqsudum uldurkim raqibi muttaham bo‘lsa.
Bu so‘zlardin manga ne sud hosil, ey ko‘ngulkim, ul
Bo‘lur hosil angakim kisasi mamlu diram bo‘lsa.
Tabibiy, ishq aro har kimki sodiq bo‘lsa tong ermas,
Bu yanglig‘ bazmni topib azizu muhtaram bo‘lsa.
Mujdakim keldi tuman nazhat bila fasli bahor.
Mujdakim keldi tuman nazhat bila fasli bahor,
Jannat oso yer yuzining fayzin etti beshumor.
Xulddek bo‘ldi safoda har gulistoni chaman,
Ochilib gullar tarovatlar bila laylu nahor.
Bog‘ sahni ichra bo‘lg‘och jilva oro sarvlar,
Qumrilar jonu dilidin oldi oromu qaror.
Har guli xushrang, bir mahbub yanglig‘ jilvasoz,
Bulbul anvoi ishini qilg‘oli faryodu zor.
Har shajar boshida yafrog‘lar zumurradgun o‘lub,
Ko‘rgan odamlar ko‘zini qildi ravshan har ne bor.
Bog‘ atrofig‘a necha nahrlar jadval bo‘lub,
Jori o‘lmish anda doim obi sofi xushguvor.
Havzlarg‘a borho labrez o‘lub shirin zulol,
Ichkan odam ko‘ngliga yetkurdi tafrihu mador.
Jo‘ylar atrofig‘a sabza bila rayhon tutub,
Dilkusho kelmish durur andoqki xatti la’li bor.
Har daraxt uzra namoyon o‘ldi shirin ming samar,
Kim aning har birisida ming azubat oshqor.
Bu jihatdin nozaninlar sayri gulzor etdilar,
Olgali ushshoqdin bil-kul inonu ixtiyor.
Sho‘xlar noz ila sayr etgach chaman shohidlari,
Bosh egib, ta’zim aylab bo‘ldilar farmon guzor.
Gulshan ichra har taraf esti nasimi jon fizo,
Jismlarg‘a toza jon bermamni qilmoqg‘a shior.
Alg‘araz bo‘lmish ayon bu lahza ahli dahrg‘a,
Oqil ersang, fikr qilsang qudrati parvardigor.
Aysh etarga ushbu mavsumni g‘animat anglabon,
Sen dag‘i kel men bila tuzmakka ishrat, ey nigor.
Ey Tabibiy, xisrovi odil duosin vird qil,
To bahor oso topib xurramlig‘ o‘lg‘ung komgor.
Mashrab tarjimai holi. G’azallari
Musaddas.
Umring o‘tkarma tamoshoi gulu gulshan ila,
Tut barobar onikim oqil esang gulxan ila,
Chekibon ranju balo borini jonu tan ila,
Borho ulfat etib sohibi ilmu fan ila,
Dushman ar qilmasa olamda madoro sen ila,
Sen madoro qilako‘r jahd etibon dushman ila.
Ey jahon ichra o‘zin qilg‘on asiri savdo,
Kom maqsud esa gar rohati jovid sango,
Xalqning yaxshi, yomonig‘a maosh et paydo,
Nechakim ko‘rguzub har lahza sango javru jafo,
Dushman ar qilmasa olamda madoro sen ila,
Sen madoro qilako‘r jahd etibon dushman ila.
Kimki ahbobing esa qil anga lutf ila nazar,
Dushmaningga dag‘i bad so‘z degali ayla hazar,
Ya’ni til uchi bila ko‘nglini shod et yaksar,
Oqibat hosil etar dahr aro bu ikki hunar,
Dushman ar qilmasa olamda madoro sen ila,
Sen madoro qilako‘r jahd etibon dushman ila.
Oz erur mingdin agar ko‘p esa ahbobing,
Dushmaning bir esa ko‘p bo‘lg‘usi panjo to ming,
Bas quloq tut bu so‘zimga tuzubon odobing,
Aylab omoda maosh aylagali asbobing,
Dushman ar qilmasa olamda madoro sen ila,
Sen madoro qilako‘r jahd etibon dushman ila.
Dahr elidin sanga gar yetsa tuman mehnatlar,
Har nafas tushsa g‘ami boshing uza kulfatlar,
G‘am yemakim so‘ngida bo‘lg‘usidur ishratlar,
Emdi pesha qilibon sabr bila toqatlar,
Dushman ar qilmasa olamda madoro sen ila,
Sen madoro qilako‘r jahd etibon dushman ila.
Ey Tabibiy, nafase aylamayin nodonlig‘,
Qil mani bekas ila emdi takallumronlig‘,
To sango so‘z degaman barcha duri ummonlig‘,
Ki tilar bo‘lsang agar mushkilinga osonlig‘,
Dushman ar qilmasa olamda madoro sen ila,
Sen madoro qilako‘r jahd etibon dushman ila.
Ahmad Tabibiy ruboiylari.
Tokay o‘tadur umr parishonlig‘da,
Dildor jamoli sari hayronlig‘da,
Hijron g‘ami ranji bila giryonlig‘da,
Mahzunu, g‘amginu ham bag‘ir qonlig‘da.
* * *
Tokay yurayin hajr aro faryod aylab,
Kel kulbama emdi xotirim shod aylab,
Tutg‘il manga o‘z ilking ila bir sog‘ar,
Ko‘nglumni alam qaydidin ozod aylab.
* * *
Yuz yil agar o‘t ichra bo‘lur mahl manga,
Har nav’ yoqar o‘tdag‘i sahl manga,
Qo‘yg‘il bu sifat o‘tni ki do‘zaxdin ham,
Bo‘lg‘usi batar suhbati noahl manga.
* * *
To bo‘ldi manga suxan chog‘i jonon kaj,
Aylandi mani komim ila davron kaj,
Yolg‘on erur ollida mening rost so‘zim,
Chindur desa gar muddaiyi nodon kaj.
* * *
G‘am bitkali olsam qo‘lima gar kog‘az,
Ko‘z yoshim oqib bo‘lg‘usidur tar kog‘az,
Emdi ani jon safhalig‘ yorg‘utadur,
Kim loyiq emas aning uchun har kog‘az.
* * *
Bu olam aroki hech kishi xurram emas,
Ya’niki hama ahli jahon beg‘am emas,
Har kimsaki avduh aning ko‘nglida yo‘q,
Tahqiq bil ani yaxshikim, odam emas.
* * *
So‘z lazzatini odami nodon bilmas,
Nechunki asal lazzatin hayvon bilmas,
Andoqqi marazi mushkil o‘lur dardi ishq.
Kim oni ilojin aslo Luqmon bilmas.
* * *
Afsuski olam ichra bir hamdam yo‘q,
G‘amxo‘ru, vafodor rafiqim ham yo‘q,
Zinhor vafo istama odamlardin,
Kim rasmi vafoda ustuvor odam yo‘q.
* * *
To kajliq ila bo‘yla mador etti falak,
Fazl ahlini asru xoksor etti falak,
Vasl ichra mani bir nafas etmay xurram,
Hijronda basi zoru nazor etti falak.
* * *
Zohidki qilur nufur ko‘rgach boda,
Gar ko‘rsa edi ichar edi ul boda,
Ko‘rgan chog‘i ham aylasa gar oh andin,
Oning kabi ahmaq yo‘q erur dunyoda.
* * *
Faryodki, el jafosi zor etti meni,
Beshu kam dahr bemador etti meni,
Asbobi hudus beqaror etti meni,
Ya’niki tama’ odati xor etti meni.
* * *
Qildi jigarimni ro‘za qon, ey soqiy,
Ham jonu tannmni notavon, ey soqiy,
Tutmoqni bas etma boda, inshoollo,
Kim kelgusi yili ramazon, ey soqiy.
