Miriy hayoti va ijodi.
Miriy (taxallusi; asl ism-sharifi Ochildimurod Ne’matilla o‘g‘li) (1830 — Kattaqo‘rg‘on—1899) — shoir va xattot. Kattaqo‘rg‘ondagi Naqibxo‘ja va Buxoro madrasalarida o‘qigan. Kalliqo‘rg‘on mavzeida qozilik qilgan (1888).
Miriyning mukammal devoni, ikkita bayozi, qator epik asarlari saqlangan. Miriy ijodining asosiy qismini uning dostonlari egallaydi. «Ra’no va Zebo» (1884) dostonini forsiyda yozgan. Miriy tarixiy voqealar asosida romantik uslubda «Qissai Salim Javhariy» (1887), «Rustam va Suhrob» (1898), «Majdiddin va Faxruniso» (1899) dostonlarida adolatli tuzum, farovon turmush, komil inson haqidagi ilg‘or fikrlari aks etgan. «Gulnoma», «Choynoma» kabi masnaviylarida hayot haqidagi falsafiy-estetik qarashlari o‘z ifodasini topgan.
Miriy Firdavsiy «Shohnomasi»ning bir qismini va Husayn Voiz Koshifiyning «Anvori Suxayliy» asarini she’riy yo‘lda turkiyga tarjima qilgan. Navoiy, Jomiy, Sa’diy va boshqa shoirlarning ayrim asarlarini nash va nasta’liq xatlarida ko‘chirgan.
Miriy g‘azallarida hayot ziddiyatlari, turmushdagi tartibsizliklar, nohaqliklarni tasvirlagan. Hajviy she’rlarida esa riyokor qozilar va mirshablarni fosh etgan. Shoir lirikasi, hajviyoti va epik asarlari yuksak badiiy xususiyatlari bilan ajralib turadi. Miriy asarlari O‘zbekiston Fanlar akademiyasi Sharqshunoslik instituti, Samarqand davlat universitetining asosiy kutubxonasi fondlarida saqlanadi.
Miriy g’azallari.
Junun aylasam ayb aylamang jamolini ko‘rgach,
Netong tutoshsa ko‘ngul yuzda xattu xolini ko‘rgach.
Sariri husnida mahbublar emas senga monand,
Uzor safhasida xol erur misolini ko‘rgach.
Xayoli birla hazin xotirim erur xursand,
Bihisht vaslicha bordur oning xayolini ko‘rgach.
Firoq dashtida yodi visoli bergay jon,
Ne nav’ sharh etayin nogahon visolini ko‘rgach.
Qoshini ko‘rsamu qurboni jon ne tong qilsam,
Tavofi ka’bani topdim bukim: hilolini ko‘rgach.
Dedimki, xolimu erkin uzoring ustida jono,
Dediki, nuqtai joning durur kamolini ko‘rgach.
Qo‘lungda tig‘ nedur qosh qilichi yetmasmu,
Ki Miriy boshidur ilgingda xush bu holini ko‘rgach.
* * *
Turfa savdolar boshimg‘a soldi ul shamshod qad,
Shod qaddimni bukub past etti sarv ozod qad.
Ey nasihat xayli, qotmang o‘zni ushshoq ahlig‘a,
Bosh ko‘tardi fitnalar chiqmishmu ul bedod qad.
Xo‘blug‘da oncho qad ko‘rsatti bedod oncha bor.
Dod ani bedodidin afg‘on solay deb dod qad.
Bul’ajab o‘n to‘rt yoshi turfa savdo boshida,
Etti axtar yetti yerg‘a bermish iste’dod qad.
Yo‘q og‘izdin aylagach shirin labin izhorini,
Bog‘ gullar ochti tog‘ ustida kon Farhod qad.
Husni Laylisig‘a istab xalqni jonin asir,
Hajr Majnunini soldi qilg‘oli obod qad.
Ul sihi qad bog‘i shavqida navo bulbullari,
Ko‘p navolar topti Miriy ondin aylar yod qad.
* * *
Meni aylarga ul oy vola, zulfidin tanob etmish,
Chu qilgach volasi gul yuzg‘a kokuldin niqob etmish.
Yuzin nuriga ko‘z yoshimni to‘ksam ayb qilmangkim,
To‘kar yosh tush chog‘i nazzora har kim oftob etmish.
Raqib oti sitam paykonidek bag‘rimni qon aylar,
Na muhlik dard ul oy suhbat tutub mayli sharob etmish.
Jafolar birla tiydim jong‘a izhori emas mumkin
Nihoni dardu dog‘ing uzv-uzvimni kabob etmish.
Muborakbod etting, oshiqg‘a o‘lmaklik muborakdur,
Muboraknomayi qatlimni ul olijanob etmish.
Ochildi xoma, sochti ashk boshidin oyog‘ aylab,
Ul oy sharhi jamolim qil debon nogah xitob etmish.
Labing shirin, qading nasrin, yuzing ra’no, ko‘zing shahlo,
Ko‘ngul Farhodini g‘am tog‘ida bexo‘rdu xob etmish.
Chamankim bog‘bonsiz gullari ravnaq qachon topg‘ay,
Qizildur lola ruxsori onikim, gul hisob etmish.
Olurda xoma nozuk panjasi nozuk xayol etgach,
Tahayyur barmog‘ini Moniy tishlab iztirob etmish.
Necha Behzod ul oyni surati zebosini tortar,
O‘zini surati devordek mastu xarob etmish.
Uzori mushafi ustida ko‘z soldi ochib go‘yo,
Hamono xomayi Miriyga bayte intixob etmish.
* * *
Ul oykim zulfining har torig‘a yuz xasta band etmish,
Quyosh yuzluk sanamlar vola aylab mustamand etmish.
Bo‘lung ey ahli dil voqifkim ul husn ahlining shohi,
Ko‘zikim sho‘xroqdur, sho‘xliq rasmin pisand etmish.
Oyog‘ing tufrog‘ini istaram, o‘pkamg‘a zahram yo‘q,
Bu gulshan ichra tokim sarv qadding sar baland etmish.
Ne dey fatton ko‘zungdin benasib etti ko‘z uyqudin,
Ne dey mijgon o‘qungdin qon yoshimdin bahramand etmish.
Desam o‘ldum, kular, o‘ltur desam der tongla o‘lturgum,
Vafosiz va’daga afsona aylab rishxand etmish.
Yiqilsam yo‘lig‘a solmas nazar, solmas nazardin ham,
Yiroqroqdin yomon holimga boqib no‘shxand etmish.
Navosiz nola, afg‘onsiz fig‘ondin Miriy jon bergum,
Bu munglug‘ notavon jonim g‘ami hijron lavand etmish.
* * *
Holim tabib anglagach avq bedavo demish,
Bedard dilrabo g‘amiga mubtalo demish.
Bedard dilrabo g‘amidin to‘ksa qon ko‘zung,
Qon demagil, suluki rizo to‘tiyo demish.
Jismimg‘a novaking yetushurda fig‘on chekar,
Ul novakingni shavqida jon marhabo demish.
Yo qildi qomatimni desam sarv qomating
Qoshimg‘a sadqa yo qading ul qoshi yo demish.
Jodu ko‘zungni fitnasidur jong‘a yuz balo,
Desam, ko‘zumni kipriki yuz ming balo demish.
Oldi qarorim oqu qaro xolu orazing,
Ori parig‘a uchrag‘on oqu qaro demish,
Miriyni shavq dashtida qilg‘il sag‘onasin,
Bu dashtni o‘ziga magar Karbalo demish.