Xivadagi Olloqulixon karvonsaroy inshooti haqida.1831 yilda Ichan-Qal’aning sharqiy qismida Xiva xoni buyrug’i bilan katta bozor maydoni qurildi. Bu erda savdo bozori barpo etildi, u erda don, meva, sovun va shamlar sotildi.
Karvonsaroy tarixi.
1831 yilda Ichan-Qal’aning sharqiy qismida Xiva xoni buyrug’i bilan katta bozor maydoni qurildi. Bu erda savdo bozori barpo etildi, u erda don, meva, sovun va shamlar sotildi. Shuningdek, bir qator kichik savdo uylari bor edi va qo’shni tomonda qul savdosi uchun joy bor edi. Buxoro, Eron va ayniqsa Rossiya bilan savdo aloqalarining rivojlanishi bilan bog’liq holda, 1833 yilda Olloqulixon Xiva shahrida karvonsaroy qurishni boshladi.
Xiva bozoriga tutash devor yonida ikki qavatli Olloqulixon karvonsaroy binosi qurilganidan keyin yana bir bozor maydoni paydo bo’ldi. Shundan so’ng karvonsaroy oldida ko’p gumbazli yopiq bozor (savdo arkadasi) qurildi. Afsuski, bunday shinam maydon, atigi bir yarim yildan so’ng, Olloqulixon madrasasi qurilishi natijasida o’zining jozibali ko’rinishini yo’qotdi.
Karvonsaroyning ko’rinishi Buxorodagi Abdullaxon yopiq bozoriga o’xshaydi. Karvonsaroy qurilib, xorijiy mamlakatlardan keladigan karvonlarni qabul qilishga moslashtirildi, uning ikkita darvozasi (g’arbiy va sharqiy) tuyalarga ortilgan mollarning karvonsaroyga to’siqsiz kirib kelishini va o’z mamlakatlariga qaytib ketishini ta’minladi. Karvonsaroy devorlarining o’rtasiga o’rnatilgan va janubga qaragan darvozalar orqali savdo markaziga – savdo uyiga kirish joyi bo’lgan. Savdo uyi ikki qavatda qurilgan va 105 hujradan iborat bo’lgan.
Siyob bozori Samarqandning ko’rkam bozori.
Pastki qavatdagi binolar savdogarlar uchun savdo maydonchasi, yuqori qavatdagi binolar esa mehmanxona sifatida xizmat qilgan. Bino juda qulay va sodda tarzda rejalashtirilgan bo’lib, u keng hovli va karvonsaroy hovlisini o’rab turgan ikki qavatli hujralardan iborat.
Portal qanotlari ichida ikkinchi qavatga olib boruvchi spiral toshli zinapoyalar mavjud. O’sha paytda yuklar pastki qavat xujralarida saqlangan va yuqori qavatlar asosan yashash joyi bo’lib xizmat qilgan.
Karvonsaroyning tashqi ko’rinishi madrasaga o’xshaydi, lekin uning o’ziga xos farqlari ham bor. Masalan, madrasaga kirish uchun uni tashqaridan aylanib o’tib, maxsus xonalar orqali o’tish kerak edi, bu erda hovlidan yuk ko’tarib, to’g’ridan-to’g’ri ikkita gumbaz ostida karvonsaroy hovlisiga o’tish mumkin.
Bir vaqtning o’zida mehmonxona, molxona va savdo maydonchasi funktsiyalarini bajarishi qiyin bo’lgan bino tufayli birozdan keyin karvonsaroyga (janubdan) yopiq savdo bozori biriktirilgan.
Bozor qurilishi.
Ko’plab tadqiqot guruhlari o’nlab tadqiqotlarni o’tkazgandan so’ng, yopiq savdo maydonchasini qurish loyihasi ko’plab noyob elementlarni o’z ichiga olgan degan xulosaga kelishdi. Birinchidan, katta darvoza oldida 2 qator kichik gumbazlar birlashdi. Ikkinchidan, xuddi shunday gumbaz yopiq savdo maydonchasining g’arbiy darvozasi hududida joylashgan edi.
O’rnatilgan gumbazlarning geometrik shakli ham alohida e’tiborga loyiqdir. O’sha uzoq yillarda gumbazlar poydevorining 4/6 qirrali shakllari har doim ham qo’llanilmas edi, ammo bu me’morlarning ularni binoning umumiy maketiga mohirlik bilan kiritishiga to’sqinlik qilmadi. Tabiiy yorug’likni yaratish uchun quruvchilar gumbazlarga asl teshiklarni qo’shishga qaror qilishdi.
Shayx Qalandar bobo majmuasi tarixi.Xivadagi me’moriy yodgorlik.
Ushbu yopiq savdo pavilonida nafaqat Osiyo, balki Rossiya, Buyuk Britaniya, Evropa va boshqa tadbirkorlar ham tezkor savdo bilan shug’ullanishgan. Bu erda topish juda keng tarqalgan mollar:
- Klassik ipak kamarlar;
- Barcha shakl va o’lchamdagi mashhur zargarlik buyumlari;
- Angliyada ishlab chiqarilgan mato;
- Engil yoping’ichlar;
- Buxoro etiklari;
- Xitoyda ishlab chiqarilgan chinni buyumlar;
- Shirinliklar, ziravorlar va choy.
O’sha uzoq yillarda biz allaqachon bozorda tartib haqida o’ylar edik. Maxsus mayiz savdogarlar foydalanadigan har qanday tarozilarni tekshirishga haqli edi. Savdogarlar yoki xaridorlar belgilangan savdo qoidalarini buzishga yo’l qo’ygan taqdirda, huquqbuzar zudlik bilan maydonda darra (katta kaltak) zarbalari bilan jazolanardi.
Olloqulixon karvonsaroy inshooti zamonaviy valyuta ayirboshlash shoxobchalari va bozor direktsiyasiga mos keladigan bir nechta maxsus binolar mavjud edi:
Devonxona – import qilinadigan tovarlarning qiymatini belgilash huquqiga ega bo’lgan davlat arboblari uchun xona;
Devonbegi – tovarlarni import qilish / eksport qilish va ular bilan savdo qilish huquqi uchun boj (tamga) undirish huquqiga ega bo’lgan ma’murlar. Shu tarzda karvonsaroy byudjetiga tushgan barcha mablag’lar Xon daromadiga yo’naltirilmagan, balki Alla Kuli Xonning katta kutubxonasini saqlashga sarflangan (1835 yilda qurilgan).
“Sarroflar” uchun xona – bu erda maxsus o’qitilgan odamlar valyuta ayirboshlash operatsiyalarini olib borishgan. Bu erda moliya boshliqlari – divanbegi – tamg’a o’qlarini oldilar – import qilingan-eksportga, tovarlarni sotishga kirish huquqini ochadigan muhrlar, markalar uchun belgilangan to’lov). Daromad xon xazinasiga tushmadi, balki 1835 yilda qurilgan Alla Kulixon madrasasining kutubxonasini ta’minlashga sarflandi.
Eski binoni saqlashga qaror qilgan zamondoshlar, unda zarur bo’lgan ta’mirlash va tiklash ishlarini olib borishdi. Natijada u erda hozirgi “Karvon-Saroy” savdo markazi ochildi.
Xorazm tarixi.Xorazm tarixiy va zamonaviy obidalari fotojamlanma.