Maxtumquli hayoti va ijodi. Maxtumquli ijodi. Sheโrlari
Maxtumquli hayoti va ijodi. Mashhur turkman shoiri va mutafakkiri, turkman adabiyoti, madaniyati rivojiga ulkan hissa qoสปshgan talant sohibi. U shoir Ozodiy Davlatmamat oilasida 1733 yilda tugสปilib, boshlangสปich savodni ovul maktabida oladi. Soสปng oสปz ilmini oshirish maqsadida Xiva, Buxoro va Andijon madrasalarida tahsil olib, oสปzbek adabiyotining oสปtmish namoyandalari asarlari bilan yaqindan tanishadi.
Maxtumquli bir qancha fanlarni oสปzlashtirish bilan birga, zargarlik hunarini ham egallaydi. U Turkistondagi shaharlardan tashqari Ozarbayjon, Eron, Afgสปoniston, Hindistonga ham sayohat qilib, ajnabiy shahar hayoti, u yerlardagi xalqlar turmushi bilan ham tanishadi. Markaziy Osiyo, Ozarbayjon, Eron folklori va adabiyotini chuqur oสปrganadi, Nizomiy, Fuzuliy, Alisher Navoiy, Firdavsiy ijodidan bahramand boสปladi. Maxtumquli ayniqsa oสปzbek madaniyati tarixi bilan yaqindan tanishib, bir qancha liroepik dostonlar, juda koสปp gสปazallar yaratib, oสปz davri hayotini, oสปz xalqi urf-odatlari, oสปtmish tarixini kuylaydi.
TAVSIYA ETAMIZ : MAXTUMQULI GโAZALLARI >>
Maxtumquli hayoti va ijodi. Maxtumquli ijodining turkman adabiyoti tarixidagi oสปrni, uning oสปzbek-turkman adabiy aloqalar sohasidagi ahamiyati B. Qoriyev, G. Choriyev, M. Koseev, U. Abdullayev, A. Qilichdurdiyev kabi taniqli turkman olimlarining ilmiy ishlarida qalamga olingan.
Isteสผdodli turkman shoirining oสปzbeklar oสปrtasidagi obroสป-eสผtibori, uning joสปshqin sheสผriyati professor J. Sharipov, Q. Tohirov va K. Kuramboyev kabi oสปzbek olimlarining ishlarida ham tadqiq etila borgani maroqli bir holdir. Maxtumquli asarlarining mavzulari, janriy xususiyatlari, shakliy oสปziga xosligi, asarlari tilining nihoyatda xalqchilligi bilan koสปp asrlik turkman adabiyotini yangi bir bosqichga koสปtardi. Shoir asarlarining yetakchi gสปoyasi โ bu turkman yerlari ustiga yopirilib turzdagan chet el bosqinlariga barham berish, tarqoq yashayotgan, oสปzaro nifoq va ziddiyatlardan zada boสปlgan qabila hamda urugสปlarni birlashtirish bilan osoyishtalik va ittifokdikka asoslangan qudratli bir davlatni barpo etishdek milliy vatanparvarlik his-tuygสปudan iborat. Ana shu millat manfaatlari yoสปlida qaygสปurish, maสผrifatparvarlik yoสปli bilan bu gสปoyani samarali kuchga aylantirish shoir ijodining asosiga aylandi. Bu yoสปldagi izlanish sheสผriyat kuchi bilan yuksak ufqlarga talpinish Maxtumqulini oสปz davrining koสปzga koสปringan taraqqiyparvar siymosi darajasiga koสปtardi.
Turkman adabiyoti tarixi tadqiqotchilarining taสผkidlashlaricha, Maxtumquli oสปz davrida el va yurt qadr-qimmatini oyoq osti qilib kelayotgan illatlarni hammadan koสปra koสปproq anglab yetdi. Shoir asarlarida zamondoshlarini oสปz davrida roสปy berib turgan voqealarning mohiyatini chuqur idrok qilib ish tutishga chaqirdi.
Pand-nasihat Maxtumquli ijodining muhim bir yoสปnalishi boสปlib, shoirning bizgacha yetib kelgan poetik merosi oสปsha davr adabiy hayotining hamma mavzularini qamrab oladi. Zotan, Maxtumquli ijodining xalqchillik kasb etib, ravnaqtopib borishida Sharq lirikasi anสผanalari bilan bir qatorda turkiy qoสปshiqlar, folklor murabbalari shaklidagi ijod namunalariningoสปrni katta boสปldi.
TAVSIYA ETAMIZ : MAXTUMQULI GโAZALLARI >>
Maxtumquli ijodida Ahmad Yassaviy pandnomalari uslubining izlari yaqqol koสปzga tashlanib turadiki, odamning hayotda oสปz maqomini idrok qilishi, ota-bobolarning hamma yaxshi xislatlarini oสปzlashtira borishi va aksincha takabburlik, manmanlik, dilozorlik, mol-davlatga hirs qoสปyish, nafs kuyiga kirib ketish kabi illatlarni yengish gสปoyalari, pandnomalarning asosiy mazmunini tashkil etadi.
Maxtumquli oสปz sheสผrlarining birida oสปzbek xalqining mutafakkir shoiri Alisher Navoiyni ustoz sifatida hurmat bilan tilga oladi. Uning โChordevonโi haqida toสปlqinlanib gapiradi. Shoirning bu talqinlarida asos bor, albatta. Alisher Navoiy turkman xalqi tarixi, madaniyatini yaxshi bilgan. Uning bevosita Marv, Saraxs, Aliverd kabi turkman manzillarida boสปlganligi haqida maสผlumotlar saqlangan. Bugina emas, Navoiy oสปz zamonida Marvda โXusraviyaโ nomi bilan madrasa qurdirib, bu yerda tolibi ilmlarni iqtisodiy jihatdan qoสปllab turgan. Shu oสปrinda Navoiyning Oqquyunli turkmanlarning sultonlaridan Yaqubbek bilan yaqin munosabatini ham eslash kerak boสปladi.
Navoiy โMajolis un-nafoisโ, โNasoyim ul-muhabbatโ kabi asarlarida turkman mavzelaridan boสปlgan yoki shu yerlardan Xurosonga kelib ijod qilayotgan bir qator turkman soสปz ustalarini qalamga oladi, ularga hurmat bildiradi. Jumladan, ulardan Ruhiy Yoziriyni โtabสผi xoสปb va suluki margสปub kishi erdiโ deb, taสผrif etadi.
Alisher Navoiy asarlari oสปzbek va turkman adabiy aloqalarining taraqqiy etib borishiga katta ijobiy taสผsir koสปrsatdi. Turkman adabiyoti tarixchilari Andaliy, Shaydoniy, Gสปoyibiy, Shukriy va Ozodiy kabi turkman shoirlarining Navoiy anสผanalarini ijodiy davom etdirishda muvaffaqiyatga erishganliklarini yozadilar.
Maxtumquli Navoiyning lirika sohasidagi anสผanalaridan koสปp bahramand boสปldi. Ustozning gสปazal va muxammaslari uslubida manzur asarlar yaratdi. Oสปz asarlarida goสปzallik timsoli boสปlgan mahbuba siymosini chuqur muhabbat bilan chizadi. Maxtumquli goสปzalga โOltinmisan, kumushmisan, namasan?โ, โYo yoqutmi, yo marjonmi, durmisan?โ deb savol bilan murojaat etadi.
Shoir el-yurt qismatiga beparvo odamlarni โnodonโ, โnomardโ sifatlari bilan ataydi. Nomard biror ishga qoสปl urgudek boสปlsa darhol horib qoladi. Biror kishi bilan gaplashganda qatสผiyatsizligini darhol bildirib qoสปyadi. Uyga kelgan mehmonga ham zahrini sochadi. Mardlar kirgan maydonga kirolmaydi. Butun bir qabila yoki urugสปning izzatnafsini yerga urishdan qaytmaydi. Agar shunday nomard saltanat taxtiga oสปtirib qolsa, u taqdirda hoสปlu quruq baravar yonadi. Maxtumquli โFattohโ deb atalgan hajviy asarida shunday shaxslarning umumlashma obrazini yaratgan deb aytish mumkin:
ย
Sen turkmanning elin gulin soสปldirding,
Qonlar toสปkib goสปzal yurtim toสปldirding,
Shahid boสปlganlarning boshin qoldirding,
Unutarsan taxti ravonni, sen Fattoh.
TAVSIYA ETAMIZ : MAXTUMQULI GโAZALLARI >>
Maxtumquli oสปz davrining jarohatlariga aql-zakovatli, imon va eสผtiqodni, ahillik va hamjihatlikni, ajdodlar udumiga asoslangan hamdardlik va adolatli kurashni qarshi qoสปyadi va bu tuygสปuni poetik soสปz qudrati bilan maสผnaviy qurol darajasiga koสปtaradi.
Maxtumquli islomiy bilimlarni chuqur oสปzlashtirgan orif bir shaxs edi. Shunga koสปra ham uning pand nasihat ruhidagi sheสผrlarida Qurสผon oyatlari, Muhammad paygสปambar hadislariga koสปp murojaat etilganโฆ Ulardagi purmagสปz taสผlimiy axloqiy dasturlardan davrdagi voqea va hodisalarning mohiyatini ochib berishda mohirona istifoda etgan. Maxtumquli asarlarining til xususiyatlarini kuzatayotgan olimlar hakli ravishda uning soddaligi, shiradorligi, xalq jonli soสปzlashuviga yaqin turishini taสผkidlaydilar. Shoir oสปz asarlari tilida xalq maqollari va obrazli iboralarini mahorat bilan qoสปllash orqali ham tilning jonliligiga erishganโฆ Shoirning sheสผrlarida qoสปllangan badiiy vositalar ham oสปz talqinlari bilan xalqona, ayni paytda maสผnolidir. Uning ayrim misralari xalq hikmatlariga aylanib kettan. Maxtumquli bir oสปrinda turkman yerlarini โXizr kezgan choสปllarโ deb faxr qiladi. Uning binolarining mangu qad qoสปtarib turishiga umid bogสปlaydi. Shunday boสปlgach, uning yigitlari ham chilladagi mastlik uyqusida, yaสผni gสปaflat uyqusidan uygสปonish, ahil boสปlib bir dasturxon atrofiga toสปplanishi kerak. Shoir bu oสปrinda oสปz vatandoshlarini birlashtirishga chaqiradi.
Maxtumquli sheสผrlari mazmunligi va latif badiiyligi bilan oสปziga mangulik haykalini qoสปydi. Asarlaridan birida oสปziga xitob qilib: โGoสปzal dostonlaringni elingga baxshida qilโ deb yozgan edi. Shunga koสปra shoirning merosi davrlar osha turkman xalqi ardogสปida yashab kelmoqda. Shoir turkmanlar orasida mashhur donishmavd adib sifatida nom qozongan boสปlsa, oสปzbekning ham eng sevimli shoiri sifatida maสผlum boสปlib ketgandir.
Turkmaniston Fanlar Akademiyasining qoสปlyozma fondida Maxtumquli asarlarining yuzgayaqin nusxasi toสปplangandir. Uning โTanlangan asarlariโ tarjimashunos J. Sharipov tomonidan oสปzbek tiliga oสปgirilib, 1958 yilda Toshkentda chop etilgan edi. 1976 yilda โMaxtumquli sheสผriyatidanโ nomi bilan yangidan nashr yuzini koสปrdi. Oสปzbekistonda shoir ijodi yuzasidan bir qator tadqiqotlar eสผlon qilingan. Har subhidam havo toสปlqinlarida Lutfiy va Alisher Navoiy qoสปshiqlari sirasida oสปzbeklar uchun sevimli boสปlib qolgan Maxtumquli qoสปshiqlarini ham eshitamiz.
TAVSIYA ETAMIZ : MAXTUMQULI SHEโRLARI >>