Maktab o’quvchilarining funksional savodxonligini oshirishda ota-onalarning o’rni

Funksional savodxonlik.

“Funksional savodxonlik” atamasi 1956 yilda Vilyam Grey tomonidan YUNESKOning “O’qish va yozishni o’rgatish” tadqiqotida paydo bo’lgan. Biroq, funksional savodxonlikni rivojlantirish masalasi dunyoning tobora o’sib borayotgan axborot murakkabligi bilan bog’liq holda faqat 1980-yillarda dolzarblikka ega bo’ldi. Bugungi kunda funksional jihatdan savodli bo’lish hayotiy zarurat bo’lib, mamlakatning farovonligi, ijtimoiy-madaniy va iqtisodiy rivojlanishiga ko’p jihatdan bog’liqdir.

Zamonaviy inson – faoliyatning barcha sohalarida muvaffaqiyatli ishlashiga va tez o’zgarib turadigan axborot muhiti bilan integratsiyalashuviga imkon beradigan shunday darajaga ega bo’lishi kerak. Buning uchun funksional savodxonlikning muhim tarkibiy qismlari bo’lishi kerak:

• Doimiy ravishda o’rganish va rivojlantirish;
• Faol ijodiy fikrlash;
• Belgilangan vazifalarni hal qilishning nostandart usullarini topish;
• O’zingizning professional yo’lingizni va hayotiy ko’rsatmalaringizni tanlash imkoniyatiga ega bo’lish.

Yuqoridagi fazilatlar va ko’nikmalarning shakllanishi ko’plab omillarga, avvalo, oilaga bog’liq. Muvaffaqiyatli ijtimoiylashgan shaxsni rivojlantirish uchun rag’batlantiruvchi vosita aynan – oila. Ota-onalarning qiziqishi va ularning bolalarning funksional savodxonligini rivojlantirishga ta’siri bolalarning akademik yutuqlarini ta’minlaydi.Shu munosabat bilan, bolalarning funksional savodxonligini shakllantirishga ota-onalarning ta’sirini sotsiologik jihatdan o’rganib borish kerak. Natijalar asosida esa oila va maktabning o’zaro aloqalarini kuchaytirish bo’yicha tavsiyalar ishlab chiqish mumkin.

Olingan natijalarni tahlil qilish va talqin qilish, shuningdek, tavsiyalar qabul qilish maktab o’quvchilarining funksional savodxonligi darajasini oshirish bo’yicha samarali boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun ishlatilishi mumkin.

Hozirgi vaqtda O’zbekistonda o’quvchilarning asosiy kompetensiyalarini shakllantirish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishga alohida e’tibor berilmoqda. Bu maktab o’quvchilarining funksional savodxonlik darajasi mamlakatdagi inson kapitalining raqobatbardoshligi uchun yetarli emasligi bilan bog’liq.

Fan olimpiadasining maktab g’oliblariga pul mukofoti beriladi

Jahonda olib borilgan tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki:

• Ota-onasi oliy ma’lumotli va aspiranturadan keyingi ma’lumotga ega bo’lgan o’quvchilar ota-onalari ushbu darajadagi ma’lumotga ega bo’lmagan tengdoshlariga qaraganda yaxshiroq natijalarga erishadilar.
• Uyda qulay ta’lim sharoitlari yaratilsa o’quvchilarning ishlashi yuqori bo’ladi. Internetdan akademik bo’lmagan maqsadlarda foydalanadigan o’quvchilar Internetdan akademik maqsadlarda foydalanadigan tengdoshlaridan pastroq natijalarga erishadilar.
• Maktabgacha ta’lim muassasalariga borgan va o’qishni erta yoshdan boshlagan bolalar maktabgacha ta’limga ega bo’lmagan tengdoshlariga qaraganda maktabda yaxshi natijalarga erishadilar.
  Ota-onasi ularga uy vazifasini bajarishda yordam beradigan maktab o’quvchilari, ota-onalari yordam bermaydigan yoki kamroq yordam beradigan tengdoshlariga qaraganda yaxshiroq natijaga erishadilar.
• Qo’shimcha mashg’ulotlarda qatnashadigan o’quvchilar bunga imkoniyati bo’lmagan tengdoshlaridan yaxshiroq o’qiydilar.
• Ota-onasi maktabni tanlashda ko’proq mas’uliyatli bo’lgan o’quvchilar, ota-onalari bu masalada unchalik jiddiy bo’lmagan tengdoshlariga qaraganda yaxshiroq o’qishadi.
• Ota-onalari maktab hayotida faol ishtirok etadigan o’quvchilar, ota-onalari kam faol bo’lgan bolalarga qaraganda yaxshiroq o’qiydi.
• Ota-onalari ijtimoiy yoki siyosiy mavzularda ular bilan tez-tez suhbatlashadigan o’quvchilar, ota-onalari ushbu mavzularga tegmaydigan bolalarga qaraganda yaxshiroq ta’lim oladi.
• O’qish va matematikaga ijobiy munosabatda bo’lgan ota-onalari bo’lgan o’quvchilar, ota-onalari ushbu mavzularga befarq yoki salbiy munosabatda bo’lgan bolalarga qaraganda yaxshiroq natijaga erishadi.

Bularning barchasi gipoteza. Bu ko’plab xorij davlatlarida tadqiqotdan o’tkazilgan va tasdiqlangan.
O’quvchilarning o’quv yutuqlari va ularning oilalarini tavsiflovchi ko’rsatkichlar o’rtasidagi bog’liqlik o’quvchilarning funksional savodxonligiga ta’sir qiluvchi omillarni tahlil qilishda muhim ahamiyatga ega.

Ta’sir etuvchi omillar sifatida oilaviy urf-odatlar, oiladagi ta’lim muhiti, ota-onalarning ijtimoiy-iqtisodiy holati va boshqalar hisobga olinadi. Ko’pgina tadqiqotlarga ko’ra, to’liq oilalarning farzandlari, ota-onalarning ta’lim darajasi, ularning kasbi, oilaning daromadi, oilaviy muhiti yaxshilarda odatda, yuqori natijalarga erishgan.
Masalan, OECDga a’zo davlatlarning to’liq bo’lmagan oilalarda yashovchi ishtirokchilarining PISA-2012 natijalari to’liq oilalardagi tengdoshlariga nisbatan 15 pog’onaga past. Ushbu farq taxminan yarim yillik o’qishga to’g’ri keladi. Shu bilan birga, to’laqonli oilalardan bo’lgan PISA-2012 ishtirokchilarining 91 foizi to’la-to’kis oilalar o’quvchilaridan o’rtacha 2 ball past to’plaganlar.

Ko’pgina xalqaro ta’lim dasturlari va strategiyalariga ko’ra ota-onalarning bolalarning maktabdagi faoliyatiga ta’sirini ko’rsatadi. Oila va maktabning o’zaro aloqalarini mustahkamlashga qaratilgan strategiya va dasturlardan misol keltirish mumkin. Singapurda ota-onalar farzandlarining ta’lim-tarbiyasiga katta e’tibor berishadi. Biroq, qiyin maktab o’quv dasturi tufayli barcha singapurlik ota-onalar o’z farzandlariga yordam berishga qodir emaslar. Qanday qilib ota-onalar farzandlariga matematikani o’rganishda yordam berishlari mumkin?

Ustoz va murabbiylar kuniga eng chiroyli she’rlar

Natijada, ko’plab ota-onalar seminarlarga qatnashadilar va xususiy repetitorlik markazlarida saboq olishadi. Ular bolalarning maktabda nima bilan shug’ullanayotganini va eng yangi usullardan foydalangan holda murakkab masalalar qanday hal qilinishini tushunishni istaydilar. Markazlardan birida ota-onalar uchun 4 kunlik seminar taxminan 500 dollar turadi. Ushbu narxga bolalar matematikada o’qigan lagerga tashrifi ham kiradi. Matematikadan olgan bilimlari va ko’nikmalariga qarab guruhlar bo’linadi. So’nggi yillarda o’qitish usullari sezilarli darajada o’zgarib ketganligi sababli, ba’zi ota-onalar boshlang’ich darajasini o’rganishadi. Ota-onalar farzandlarining ta’limiga mablag ‘sarflashni o’zlarining burchlari deb bilishadi. Hukumat tomonidan o’tkazilgan so’rov natijalari shuni ko’rsatdiki, Singapurlik oilalar o’z farzandlarini o’qitish uchun taxminan 827 million dollar sarflaydilar, bu 10 yil oldingi ko’rsatkichdan 2 baravar ko’p. Ota-onalarning farzandlarini tarbiyalashga yuqori darajada jalb etilishining samarasi o’laroq Global Schools Ranking-da Singapur 1-o’rinni egallagan.
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak funksional jihatdan vakolatli shaxsni shakllantirishda ota-onalarning roli va ta’siri katta.

Ota-onalar farzandlarini o’qish va yozishga undash, birgalikda o’qish, intellektual qobiliyatlarini rivojlantirish va muvaffaqiyatli o’rganish uchun barcha zarur shart-sharoitlarni yaratish orqali ularning ta’lim-tarbiyasiga qanday muhim hissa qo’shishi mumkinligini anglashi ham birdek muhimdir.
Bundan tashqari, bolada har tomonlama rivojlangan va bilimli shaxsni shakllantirish jarayoni oila va maktabning yaqin hamkorligisiz amalga oshmasligi muhimdir.
Pedagogik jamoalar, o’qituvchilar, ota-onalar va ta’lim organlarining uslubiy birlashmalari uchun quyidagi tavsiyalarni shakllantirishga imkon berash kerak.

Maktab o’quvchilarining funktsional savodxonlikini rivojlantirish bo’yicha reja-tadbirlarni amalga oshirish zarur:

• Ota-onalarning funktsional savodxonligini oshirish metodikasini ishlab chiqish.
• Ota-onalarni maktab hayotiga faol jalb etishga qaratilgan tadbirlarni amalga oshirish: homiylik kengashlari, ota-onalar uyushmalari, ota-onalar universitetlarini faoliyatini samarali ishlashiga erishish.
• Maktab o’quvchilarning o’qishdagi yutuqlari va maktab faoliyati to’g’risida jamoatchilikka to’liq va ochiq ma’lumot berish uchun javobgarligini ta’minlash.
• Ota-onalarga maktabgacha ta’limning ahamiyatini tushunishga o’rgatish.
• Ota-onalarga bolalarni tarbiyalash va o’qitish qobiliyatlari to’g’risida ma’lumot berish bo’yicha maslahat markazlari faoliyatini faollashtirish.
• Ota-onalarni maktab hayotiga jalb qilish bo’yicha sa’y-harakatlarni kuchaytirish (uchrashuvlar, munozaralar, fikr-mulohazalar).
• O’qituvchilar, ota-onalar, o’quvchilarning AKT mahoratini doimiy ravishda rivojlantirish.
• Maktablar va ota-onalar uchun yoshga mos AKT standartlarini ishlab chiqish.
• Ota-onalarni maktab darajasida qaror qabul qilish jarayoniga jalb qilish.
• Ta’lim darajasi past bo’lgan ota-onalar uchun bolalarning maktabdagi faoliyatini qo’llab-quvvatlash uchun treninglar tashkil etish.
• Bolalar va kattalar o’rtasida o’qish va matematikani ommalashtirish (taniqli jamoat arboblarini maktablarda ochiq o’qishlarni o’tkazish uchun jalb qilish).
• O’qituvchilar va ota-onalar uchun bolalarning matematik va o’qish qobiliyatini rivojlantirishga qaratilgan axborot portalini yaratish.
• Funksional savodxonlikni rivojlantirishda “oila-maktab-oila” ning o’zaro ta’siri bo’yicha samarali maktablarning tajribasini o’rganish va tarqatish.

Respublika ta’lim markazi

Maktab o’quvchilari uchun hayotiy qoidalar

manba