Samarqandda ko‘p me’moriy yodgorliklar jamlangan, ularning har biri o‘z tarixiga ega, afsonalar va xalq ertaklariga burkangan.Ishratxona maqbarasi XV asrda qad rostlagan va tadqiqotchilar va shaharsozlik mutaxassislari tomonidan bir muncha vaqt unutilgan maqbara.
Maqbara tarixi.
Ishratxona haqida ilk bor XIX asrning 30-yillaridagi “Samariya” tarixiy risolasida tilga olingan. Unda Ishratxonaga amir Jaloliddinning qizi – Xabib Sulton asos solganligidan dalolat beradi.
XIX asr oʻrtalarida Rossiyaning Buxorodagi elchixonasi aʼzosi topograf Yakovlev Samarqand shahrining rejasini tuzar ekan, qalʼa darvozasidan janubi-sharqda joylashgan binoni katta shartli belgi va “Temur davridan qolgan bino” yozuvi bilan belgilab qoʻygan edi.
Akademik V.Bartold Samarqandni oʻrganishda xonning Ishratxona sayr saroyiga aylantirilgan “nestorianskiy yodgorligi” nomini bergan.
Oradan bir necha yil oʻtgach, arxeolog V.Vyatkin 1464-yilga oid qiziq hujjat — Samarqandda Xabib Sulton-Begimning yer hududini, qullari va turli mulklari qabrini saqlashga topshirilgan vaqf hujjatini topdi.
Hujjatni tayyorlashda Samarqand hukmdori Sulton Abu Saidga yaqin boʻlgan 60 nafargacha maʼnaviyat va saroy mansabidagi kishilar jalb qilingan.
Binoning vaqf hujjatida aytilishicha, Temuriy Abu Seyidning rafiqasi Habib-Sulton olijanob ayol, qizi malika Xavand-Sulton-bekaning qabri ustiga gumbazli bino qurdirgan.
Buxoro tarixiy va arxitektura yodgorliklari va rasmlari
Uning nomi fors tilidan tarjima qilinganida “Ishratxona” “Oʻyin-kulgilar uyi” ma’nosini beradi. Maqbara XIX asr Samarqand folkloridan olingan boʻlib, unda Amir Temurning bir qiz bilan ishqiy uchrashuvi haqida hikoya qilinadi, shundan soʻng buyuk amir bu yerga saroy qurishni buyuradi.
Ishratxonada birinchi arxeologik ishlar 1939-1940-yillarda akademiklar M.E.Masson va G.A. Pugachenkova, buning natijasida maqbara deyarli 5 metrga chuqurlashtirilgan katta poydevorda joylashganligi aniqlandi.
Ishratxona XV asrning noyob binosi bo‘lgan. Saroy qurilishida o‘sha davrning ko‘zga ko‘ringan arboblari va usta hunarmandlar ish olib borishgan. O‘sha paytda Samarqand me’morchiligida o‘zgacha inqilob amalga oshirildi. Ko‘pgina tadqiqotchilar uning ijodkorlarining san’atiga katta maqtovlar aytib, nafaqat bu bino dizaynining cheksiz hashamatini – maqbara yoki saroyni, balki qurilishda tubdan yangi me’morchilik texnikasi va yechimlari ishtirok etganligini ham ta’kidladilar.
Majmua tarkibiga quyidagilar kiradi: ko‘rkam va kamtarona interyerga ega masjid, “kundal” texnikasidan foydalangan holda dafn marosimlari o‘tkaziladigan va janoza namozi ado etiish uchun 1 va 2-qavatlardagi bir qancha xonalar ham mavjud.
XVI asrda maqbara yaroqsiz holga kelgan. Aniqrog‘i, talon-taroj qilingan. Bunga esa Samarqandda XVII asrda boshlangan shiddatli qurilish ishlari sabab bo‘ldi. Avvaliga Ishratxona marmar panelidan ajraldi. Chunki katta plitalar Registonda qurilgan Sher-Dor va Tillaqori madrasalariga kerak edi. Shuningdek, marmar qabr toshlari qo‘shni Abdi-Darun qabristoniga olib borilib, eski plitalar o‘rniga yangi marmar toshlar qo‘yilgan.
Maqbara rasmlari.
Buxoro – Ark qo’rg’oni tarixi,fotosuratlari bilan