Munavvarqori Abdurashidxonov tarjimai holi. Biografiyasi asarlari
โMunavvarโ โ nur olgan, nurli degani. Turkiyada hozir ham bu soสปzni ziyoli oสปrnida qoสปllaydilar. โQoriโ deb Qurสผonni maromiga yetkazib oสปqiydiganni aytganlar. U Toshkentning maสผrifatli bir xonadonida tugสปilib, ismiga munosib boสปlib oสปsdi. Hujjatlardan uning Shayxontohur daha, Darxon mahallasida tugสปilib oสปsgani maสผlum boสปladi. Otasi Abdurashidxon mudarris, onasi Xosiyatxon otin boสปlgan.
Munavvar onasi qoสปlida savod chiqargan. Dastlab Toshkentda Yunusxon madrasasida, soสปng Buxoroda oสปqigan. Oสปtgan asrning 90-yillari oxirlarida jadidlarga qoสปshilib, 1901 yilda Toshkentda birinchilardan boสปlib โusuli jadidโ maktabi ochadi. Bu maktablar uchun โAdibi avvalโ, โAdibi soniyโ kabi alifbo va xrestomatiyalar, โTavjid al-Qurสผonโ (โQurสผon qiroatiโ), โYer yuziโ (โGeografiyaโ) singari qoสปllanmalar tuzib, nashr etadi. Bu darsliklar 1901โ1917 yillar oraligสปida eng kami 2-3, koสปpi 9-10 martagacha alohida-alohida holda nashr etilgan.
Munavvarqori va uning maktabi yuksak nufuzga ega edi. Masalan: shunday bir dalilni keltirish mumkin. โOynaโ jurnalining 1914 yil sonlaridan birida Mahmudxoสปja Behbudiyning Turkistonda oliy milliy taสผlim istiqboli haqida bergan mushtariylarning savoliga javobi bosilgan. Behbudiy unda Toshkentda Munavvarqorining maktabini mana shunday oliy tahsilga zamin boสปla olishi mumkinligini aytgan edi.
Munavvarqori Abdurashidxonov asarlari >>>
Oสปzbek matbuotining maydonga kelishida Munavvarqorining xizmatlari katta boสปldi. U oสปzbek matbuotining dastlabki namunasi 1906 yilda chiqqan โTaraqqiyโ gazetasining tashkilotchilaridan va mualliflaridan edi. Oสปsha yili Munavvarqorining oสปzi โXurshidโ gazetasini chiqardi. Gazetaning faol mualliflaridan biri Xudoyorxonning oสปgสปli Fansurullobek edi. Mahmudxoสปja Behbudiyning ishtirokiyun (sotsialistik) partiyasini keskin rad etgan mashhur โXayrul umuri avsotuxoโ maqolasi mana shu gazetada (1906, โ6) bosilgan edi. Soสปng Munavvarqori โSadoyi Turkistonโ (1914โ15) ni maydonga chiqarishda jonbozlik koสปrsatdi. 1917 yilning martida esa oสปzi muharrirligida โNajotโ gazetasini chiqardi. Shu yilning iyunida esa Toshkentda Ahmad Zaki Validiy tomonidan โKengashโ jurnali oสปrtaga chiqdi. Koสปp oสปtmay, uning muharrirligini Munavvarqori olib bora boshladi.
Umuman oสปzbek matbuotining maydonga kelishini ham, tarixiy taraqqiyotini ham Munavvarqorisiz, uning yuzlab ehtirosli maqolalarisiz tasavvur qilib boสปlmaydi. Munavvarqori XX asr boshidagi ijtimoiy-siyosiy harakatchilikning, milliy ozodlik koสปtarilishining eng eสผtiborli namoyandalaridandir.
Abdull Avloniy tarjimai hollaridan maสผlum boสปlishicha, 1901 yillardan boshlab, Toshkentda mahalliy yoshlardan โJadidlar toสปdasiโ tashkil topgan edi. 1914โ15 yillarda โSadoyi Turkistonโda muharrirlik qilgan, 1909 yilda Lev Tolstoy bilan xat yozishgan advokat Ubaydulla Asatillaxoสปjayev, shoir Abdulla Avloniy, Nizomiddin Xoสปjayev kabilar bu guruhning faollari boสปlib taniddilar. Avloniy unga 1904 yilda aสผzo boสปlganini maสผlum qiladi. Munavvarqori uning asoschilaridan edi. 1909 yilda u boshqa maสผrifatparvar jadidlar bilan birga โJamiyati xayriyaโ tuzadi. 1913 yilda โTuronโ jamiyatini taสผsis etadi.
โMaktabโ, โNashriyotโ kabi shirkatlar ochadi. Jamiyatning maqsadi yerli musulmon aholisi orasida maorif โ madaniyatga ragสปbat uygสปotish, ularga modsiy-maสผnaviy yordam berish, ular uchun sahna asarlari tayyorlash va koสปrsatish edi.
Munavvarqori yoshlarni rivojlangan mamlakatlarda oสปqitish, shu orqali Millat va Vatanni farzandlariga tanitish, dunyoni anglatish ishlariga alohida eสผtibor berdi. 1908 yildan 1923 yilga qadar uning gสปayrat va tashabbusi bilan yuzdan ortiq turkistonlik chetda oสปqib keldi. 1920โ23 yillarda bu tashabbusni Buxoroda Fitrat va Fayzulla Xoสปjayev qoสปllab-quvvatlab chiqdilar. Maสผlumotlarga qaraganda birgina 1922 yilda Olmoniyada oสปqiyotganlarning soni 60 ga yetgan. Shulardan toสปrttasi (Jabbor Sattor, Saidali Xoสปjayev, Ahmad Shukuriy, Vali Qayumxon) toshkentlik edi.
Munavvarqori garchi teatr asari yozmagan boสปlsa-da, Turkistondagi teatrchilik ishlarining yoสปlga qoสปyilishida Abdulla Avloniy yonidaturdi. 1913 yilda tuzilgan โTuronโ jamiyati nizomida teatrchilik ishlari alohida taสผkidlangani, uning zaminida โTeatrโ havaskorlari truppasiโ tashkil topgani bejiz emas. 1914 yilning 27 fevralida Toshkentdagi โKolizeyโ (hozirgi Savdo birjasi binosi)da mana shu truppa tomonidan โPadarkushโ dramasi birinchi marotaba sahnaga qoสปyiladi. Tomosha oddidan Munavvarqori teatr va uning ahamiyati haqida nutq soสปzlaydi. Matbuot bu kunni โTarixiy kunโ deb eสผlon qiladi. Shoir Tavallo esa shu munosabat bilan sheสผr yozadi. Unda shunday satrlar bor edi:
ย
Choสปh munavvar etti olamni Munavvarqorimiz,
Koสปrdimiz ravshanligสปidin feสผlimiz, atvorimiz.
ย
Ibrat oling, yoshlar, deb toสปqdi koสปzdin yoshlar,
Nutqida tahrir edub, bizlarni yoสปqu borimiz.
ย
Chun qoสปnguldan biz eshitduk, chin-achigสป aytgan soสปzi,
Shuncha bidสผatlarni bilduk, voy, biz iqrormiz.
ย
Munavvarqori adib sifatida ham maสผlum eสผtibor va nufuzga ega edi. Xususan, uning โAdibi avvalโ, โAdibi soniyโ kitoblari darslik-majmua yoสปsinida yozilgan boสปlib, koสปplab sheสผriy va nasriy hikoyalarni oสปz ichiga olgan. Har birining soสปnggida โhissaโ โ xulosa chiqarilgan. Ular mavzuiga koสปra har xil. Koสปpchiligi tarixiy mavzuda. Yoสปl yoสปnalishga koสปra ibratomuz pandlardan tashkil topgan. Tili sodda, oสปqilishi qiziqarli. Masalan: โAdibi soniyโdagi ilk hikoyalardan biri โIskandar ila Arastuโ deb nomlangan.
โOสปtgan zamonda Iskandari Rumiy degan bir podshoh bor edi, โ deb boshlanadi hikoya. โ Oning Arastu otligสป bir olim va dono otasi bor edi. Iskandar Arastuni oสปz yoniga bosh vazir qilub, barcha mamlakat ishlarini topshurmish edi. Bir ish qilsa, shuning maslahati ila qilur edi. Eshikdan kelsa, oสปrnidan turub, joy berur edi. Oสปzining otasidan ortuq izzat va hurmat qilurdi. Bir kun vazirlardan biri Iskandardan soสปradiki, โNa uchun Arastuni otangizdan ortuq izzat qilursiz?โ
Iskandar aytdi:
โOtam goสปyoki meni osmondan yerga tushurdi. Ammo ustozim Arastu meni yerdan osmonga koสปtardi. Yaสผni otam meni dunyoga kelmogสปimga sabab boสปldi. Ustozim ilmu adab oสปrgatub, martaba va izzatimni ortmogสปiga sabab boสปldi. Shuning uchun ustozimni otamdan ortuq izzat qilurmanโ.
Bu hikoyadan hissa nadur? Bolalarning oสปzlari topsunlarโ.
Hikoyalar orasida XX asr boshidagi tarixiy voqealar, ijtimoiy-maishiy turmush manzaralari haqida yozilganlari ham anchagana. Maสผlum boสปlganidek, Munavvarqori badiiy adabiyot bilan yaqindan shugสปullangan ziyolilarimizdan edi.
U 20-yillarda esa tilshunoslikka oid asarlar yozdi. Uning 1925 yilda eสผlon qilgan Qayum Ramazon va Shorasul Zunnun bilan hamkorlikdagi uch boสปlimlik โOสปzbekcha til saboqligสปiโ kitobi shu yoสปddagi jiddiy ishlardan boสปldi. Mualliflar turkcha tilshunoslik atamalari endigina shakllanayotgan bir paytda shunday murakkab ishni amalga oshirgan edilar.
Lekin Munavvarqori millat tarixida birinchi navbatda jamoat va siyosiy arbob sifatida qoldi. U oสปtgan asrning 90-yillari oxiridan umrining soสปnggigacha Millat va Vatan ravnaqi, ozodligi yoสปlida kurash olib bordi. Uning butun ijodi va faoliyati mana shu ikki masala atrofida kechdi. Ayniqsa uning 17-yillardagi faoliyati qizgสปin boสปldi.
U mashhur 1917 yil fevral voqealaridan qoสปp oสปtmay, oสปsha yilning martidayoq โShoสปroyi islomiyaโ jamiyatini tuzdi. Milliy, diniy zaminga suyangan, shariatga asoslangan mustaqil Turkiston hukumatini tuzish gสปoyasini ilgari surdi. โShoสปroyi islomiyaโning 16โ23 aprelda Toshkentda boสปlib oสปtgan birinchi qurultoyida โTurkiston musulmon deputatlarining Markaziy Shoสปrosiโ tuzilib, Munavvarqori rais boสปlib saylandi. โMarkaziy Shoสปroโda Mahmudhoสปja Behbudiy, Mustafo Choสปqayev kabi tanikli maสผrifat va siyosat kishilari bor edi.
1917 yilning yoziga kelib bolsheviklar faollashdilar. Ular mahalliy ziyolilarning bir qismini, ayrim kambagสปal toifalarni oสปz izlaridan ergashtirishga muvaffaq boสปldilar. Munavvarqori bundan qattiq tashvishga tushdi. Oktyabr toสปntarishini tashvish va sarosima bilan kutib oldi. Qoสปqon (Turkiston) muxtoriyatining qizgสปin tarafdorlaridan boสปldi. Muxtoriyat xoinona bostirilgandan keyin xalqni uygสปotish, koสปzini ochish yoสปllarini qidirdi. 1918 yilning bahorida Turkiston xalq dorilfununining musulmon boสปlimini tuzdi. Shu yilning mayidan dekabriga qadar ushbu musulmon xalq universitetining rektori vazifasini bajardi, til bilimidan dars berdi, ulkan tashkiliy ishlar olib bordi.
Turkistondagi zamonaviy oliy taสผlimning maydonga kelishida oสปzining munosib hissasini qoสปshdi. 1919 yilda โTurkiston komissiyasiโ tuzilib, Maskov nazoratni qoสปlga ola boshlagach, Munavvarqori ishdan boสปshatildi. 1920 yilda Buxoroda xalq jumhuriyati oสปrnatilgach, uni Buxoroga chaqirib oladilar. Buxoroda amir hokimiyati agสปdarilganda u Bokuda Sharq xalqlari qurultoyida edi. Bokudan qaytgach, Buxoro xalq maorifiga ishga yuboriladi. Lekin toสปrt oy oสปtar-oสปtmas, 1921 yilning 20 martida Toshkentga chaqirib olinadi. Ikki oycha ishlagandan soสปng, qamoqqa olinadi. Toสปgสปri, u 1917 yilning oktyabridan keyin oสปzining shoสปrolarga qarshi kurashini yashirin ravishda davom ettirgan.
Buni uning qoสปlyozma holida qolgan xotiralari ochiq-oydin koสปrsatadi. Jumladan, Oktyabr arafasida โIttihod va taraqqiyโ jamiyatida qatnashgani, jamiyat sovet davrida ham faoliyat koสปrsatgani maสผlum boสปladiโฆ Biroq koสปp oสปtmay Munavvarqori qamoqdan chiqariladi va yana oสปqituvchilik qila boshlaydi.
20-yilning oสปrtalaridan jadidchilikka munosabat oสปzgara boshlagach, Munavvarqoriga ham hujum boshlanadi. Shunga qaramasdan u oสปz yoสปlidan qaytmaydi. 1917 yilgi Toshkent okrug madaniyatchilarining qurultoyida jadidchilikni himoya qilib chiqadi. Ikkinchi marotaba Munavvarqorini 1929 yilda qamoqqa oddilar. Unga millatchilik aybi qoสปyiladi va 1931 yildaxalq dushmani sifatida otib tashlandi.
Munavvarqorining qatl qilinishi Stalin qatagสปonining birinchi toสปlqinini boshlab bergan edi.
Munavvarqori Abdurashidxonov Munavvarqori Abdurashidxonov uzoq yillar davomida dushman sifatida qoralanib kelindi. Uning tariximiz, madaniyatimiz rivojidagi xizmatlarini oสปrganish va taqdirlash ishlarining hammasi oldinda turibdi.
Munavvarqori Abdurashidxonov asarlari >>>