Mirzo Ulugโbek hayoti va ijodi.
Mirzo Muhammad ibn Shohruh ibn Temur Ulugโbek Qoโragโoniy (1394-1449) โ buyuk astronom va matematik, oโz davrining atoqli allomasi, davlat arbobi, Movaraunnahrni 1441-1449 yillar boshqargan, mashhur hukmdor va sohibqiron Amir Temurning nabirasi.
Ulugโbek (Muhammad Taragโay) 1394 yil 22 mart kuni hozirgi Ozarbayjon hududidagi Sultoniya shahrida tavallud topgan.
1405 yil, Markaziy Osiyodan tashqari, Yaqin va Oโrta Sharqning barcha hududi, Oโrtayer dengizidan Shimoiy Hindistongacha boโlgan katta yerni oโz ichiga olgan ulkan saltanatni yaratgan buyuk sohibqironning oโlimidan soโng, butun merosiy mulki uning oโgโil va nabiralariga oโtadi. Temuriylar saltanatining tepasiga Hirot qarorgohida saylangan Temurning oโgโli โ Shohruh oโtiradi.
Mavaraunnahr boshqaruvi Shohruhning toโngโich oโgโli, Amir Temurning nabirasi Ulugโbekka topshiriladi. 1409 yil Ulugโbek Samarqand hokimi etib eโlon qilinadi, otasi Shohruhning oโlimidan soโng, 1447 yil Temuriylar sulolasiga bosh boโladi.
Yoshligida Ulugโbek fan va sanโat turlariga, ayniqsa, matematikย va astronomiyaga katta qiziqish bildiradi. Uning aqliy dunyoqarashi kengayishida otasi va bobosi toโplagan boy kutubxona zamin boโldi, u yerda koโp vaqtini oโtkazardi.
Mirzo Ulugโbek u vaqtlar oโlchovi bilan qaraganda, juda zoโr taโlim olgan. Ajoyib xotira egasi boโlib, u arab va fors tilini erkin egallagan, turk sheโriyatini yaxshi bilgan, adabiy uslublarni egallagan va adabiy bahslarda ishtirok etgan. Oโzi ham sheโrlar yozgan. Ulugโbekning ustozi taniqli olim, Temuriylar saroyidagi mashhur matematik va astronom Qozizoda Rumiy boโlgan. U toโqqiz yasharli Ulugโbekka Marogโadagi mashhur rasadxona xarobalarini koโrsatgan. Yoshlikdagi aynan shu xotiralari boโlajak astronom kelajagini belgilagan boโlishi mumkin. Ulugโbek davrida Samarqand oโrta asrlar davridagi ilm-fan oโchoqlaridan biriga aylangan. Samarqandda, XV asrning birinchi yarmida Ulugโbekning atrofida Gโiyosiddin Jamshid Koshiy, Qozizoda Rumiy, Ali Qushchi kabi taniqli astronom va matematiklarni birlashtirgan butun bir ilmiy maktab vujudga keldi. U vaqtlar Samarqandda Oโrta Osiyo tarixi haqida ajoyib asar yozgan tarixshunos Hofiziy Abru, taniqli shifokor Mavlono Nefis, shoirlar Sirojiddin Samarqandiy, Sakkokiy, Lutfiy, Badaxshiy va boshqalar yashagan. Ular insoniyat aqli, fanning kuchiga ishongan oโz davrining ilgโor shaxslari boโlishgan.
Ijodi
1417-1420 yillar Ulugโbek Samarqandda madrasa qurdirib, Registonda barpo etilgan birinchi meโmoriy ansamblga aylanadi. Ushbu madrasaga Ulugโbek islom olamining koโplab astronom va matematiklarini taklif etadi. Qolgan ikkita madrasa Gโijduvon va Buxoroda qurilgan. Ulugโbek tomonidan qurilgan madrasalar universitet vazifasini bajargan. Ulugโbekning Buxoroda qurdirgan madrasasi peshtoqida โIlmga intilish har bir musulmon uchun farzdirโ yozuvi saqlanib qolgan.
Ammo Ulugโbekning katta ishtiyoqi โ bu astronomiya boโlgan. Ulugโbek hayotining mazmuni va Qozizoda Rumiy, Jamshid Gโiyosiddin al Koshiy, Ali Qushchi kabi astronom izdosh-olimlar rasadxona qurilishiga turtki boโlgan.
Tadqiqotchi olimlarning fikricha, rasadxona qurilishi 1428-1429 yillan yakunlangan. Rasadxona oโz davrining nodir binosi boโlgan. Yer silkinishiga bardoshli boโlishi uchun bino qurilishi uchun Qoโhak tepaligining toshli etagi tanlangan.
Asosiy asbob โ sekstant (burchak oโlchagich) โ janubdan shimol tomon meridian chiziqlari boโylab moโljallangan. Asosiy asbobdan tashqari, rasadxonada boshqa astronomik anjomlar ham boโlgan.
Ehtimol, aniq astronomik kuzatishlarni amalga oshirishiga sekstantning oโlchami, uning qulay tuzilishi, Ulugโbekning bilimlari va uning sherigi sabab boโlgan. Buyuk astronom Ulugโbek rahbarligi va ishtirokida rasadxonaning asosiy ishi โZidjiy Koโragโoniyโ, โUlugโbekning yulduzlar jadvaliโ tuzilgan. Kitobda ushbu Samarqand observatoriyasidan 1018 ta yulduz joylashuvi aql bovar qilmas aniqlikda, Gipparxdan soโng ilk bor belgilangan. Astronomik turkum yaratilishi jahon astronomiya fani xazinasiga qoโshilgan ulkan hissa hisoblanadi.
Bundan tashqari, rasadxonada ekliptikning ekvatorga qiyaligi va yulduz yilining uzunligini belgilash; sinusning bir burchakdagi ahamiyatini โ muhim astronomik doimiylikni โ verguldan soโng oโn sakkizinchi belgigacha aniqlikda hisoblash boโyicha ishlar olib borilgan.
Mirzo Ulugโbek oโz maโlumotlarini bir necha bor tekshirib, uning sonlarini toโgโri, degan xulosaga keladi. 1437 yil u astronomik yil uzunligini aniqlaydi: 365 kun 6 soat 10 daqiqa 8 soniya. Keyinroq oโzgarishlar farqi 58 soniyada ekanligi aniq boโlgan. Agar astronomik yil uzunligi 31 million 558 ming 150 soniya ekanligini inobatga olsa, Ulugโbek oโz oโlchamlarini naqadar yuqori aniqlikda olib borganligiga amin boโlish mumkin.
Buyuk olim boโlish bilan birga, Ulugโbek kuchsiz sarkarda edi. Asosiy vaqtini rasadxonada oโtkazar edi va davlat ishlariga kam vaqt ajratgan. Ulugโbekning toโngโich oโgโli Abdulatif, ruhoniylarning keskin taโsiri ostida otasiga qarshi urush eโlon qiladi. Oโgโli otasiga Makka ziyoratiga borishlikni taklif qiladi. 1449 yil Makkaga safari chogโi Ulugโbek shariat qaroriga muvofiq, xoinona oโldiriladi.
Buyuk Ulugโbekning fojiali oโlimidan soโng, uning yorqin yulduzi soโnmadi. Ulugโbekning sodiq shogirdi Ali Qushchi, ona Samarqandini tark etishga majbul boโlib, Ulugโbekning โZidjiy Koโragโoniyโ kitobini Ovrupaga olib chiqib ketadi. Keyinchalik kitob koโplab olimlar avlodining mulkiga aylandi. Ulugโbekning ismi va mehnatlari Ovrupa va Osiyo olimlari orasida mashhur boโldi. XVII asrda Yan Geveliy tomonidan nashr etilgan Ulugโbekning โYulduzli osmon turkumiโda turli zamon va makonlarda yashab oโtgan buyuk dunyo astronomlarining aksi tushirilgan naqsh mavjud. Ular astronomiya ilhom manbai boโlmish Uraniyaning ikki tomonida stol qarshisida oโtirishgan holda aks ettirilgan. Ular orasida Ulugโbek ham bor. Nashq muallifi Ulugโbekni portretiga ega boโlmay, uning suratini tushirgan.
Ulugโbekning asosiy ilmiy mehnati โZidjiy jadidi Koโragโoniyโ hisoblanadi yoki โGurgonning yangi astronomiy jadvaliโ deb nomlanadi. Muallif ushbu asarni 1444 yil, oโttiz yillik tirishqoqlik va astronomik kuzatuvlardan soโng yakunlagan. Astronomik maโlumotnoma tez orada, Klavdiya Ptolemeyning โAlmagestโย hamda butun Ovrupa rasadxonalarida qoโllanma hisoblangan kastiliya qiroli Alfons XVning astronomik jadvali bilan bir vaqtda lotin tiliga oโgirilgan.
Mazkur jadvallarning aniqligi avvalroq Sharqda hamda Ovrupada erishilgan yutuqlardan ilgarilagan. XVII asrga kelibgina, Tixo Brag samarqandlik kuzatuvlarga teng keladigan aniqlikka muvaffaq boโlib, keyinroq, undan ham aniqroq natijaga erishgan. โUlugโbekning Zidjiโ Sharqda boโlgani kabi, Ovrupa astronomlarining diqqatini oโziga tortganligining hayratlanarli yeri yoโq.
โUlugโbekning Zidjiโ toโrt yirik qilsmdan iborat. Xronologiya nomini olgan birinchi qismida turli Sharq xalqlari tomonidan qabul qilingan xronologik usullar bayon etilgan. Ikkinchi qismida amaliy astronomiya masalalari ifodalangan, uchinchisi โ dunyoning geomarkaziy tizimi asosida koโzga koโrinarli yulduzlar harakati haqida maโlumot bersa, toโrtinchisi astrologiyaga bagโishlanadi โ oโrta asrlar dunyoqarashi fanining muqarrar taqdiri.
Ulugโbek hisoblab chiqqan 1018 yulduz turkumi qadimiy xronogiyani oโrganuvchi astronomlar va tarixshunoslar uchun kompas vazifasini oโtaydi. Ulugโbekning yulduzlar jadvali โAlmagestโda keltirilgan Ptolomeyning yulduzlar xaritasining haqiqiyligini tasdiqlaydi.
1648 yil Oksfordda โ fan va madaniyatning eng qadimiy oโchoqlaridan boโlmish Angliyada ilk bor Ulugโbekning mashhur Samarqand rasadxonasida amalga oshirilgan asosiy ishi qisman nashr etilgan. Ishni nashr uchun tayyorlab, unga sharh yozgan Jon Grivs (1602 โ 1652), Oksford universitetining astronomiya professori. Keyinchalik, turkum lavhalari Angliyada bir necha bor chop etilgan.
Ilk oksfordlik nashrdan 17 yil oโtgach, olim, Oksforddagi Bodleyansk kutubxonasi qoโriqchisi, angliyalik sharqshunos va tarjimon Tomas Xayd (1636-1703) samarqandlik nashrni fors va lotin tillarida yangi nashr uchun tayyorlab,ย โTabulae Long, as Lat. Stellarum Fixarum, ex observatione Ulugh Beighiโ, Oxonii nomlari ostida chop etgan, 1665.
Ulugโbek jadvallarining Ovrupada chop etilishi, shu oโrinda, tuzish uchun ulkan va sermashshaq kuzatuv va hisob mehnatini talab qiluvchi oโziga xos yulduzlar katalogi sanoqli shaxslar tomonidan hisoblangan va osmon tadqiqotchilari tomonidan yuqori baholangan.
Xaydning oksfordik nashridan 25 yil oโtgach, Ulugโbek jadvalining maโlumotlari polyak astronomi Yan Geveliyning (1611-1687) Gdanskda chop etigan โProdromus Astronomiaeโ kitobi sahifalaridan joy oladi. Bu yerda oโz vaqtida mavjud boโlgan turkumlardagi maโlumotlar oโrtasida taqqoslash keltirilgan: Ptolemey, Tixo Brag, Richchioli, shahzoda Gass va Geveliy.
1839 yil fransuzs sharqshunosi L.A.Sediyo (1808-1876) Ulugโbek jadvalini โTables astronomigue dโOloug Beg, commentees et publiees avec le texte en regardโ nomi ostida qisman chop ettiradi, I bob, I boโlim, Parij, 1839.
Va, nihoyat, Buyuk Britaniya kutubxonalarida saqlangan 8 ta qoโlyozmani oโrganish asosidagi Ulugโbek jadvalining aniqroq tahlili 1917 yil AQShda E. B. Nobl tomonidan โUlugh Begโs Catalogue of Stars. Revised from all Persian Manuscripts Existing in Great Britainโ nomi ostida chop etilgan.
Aytish joizki, Ovrupa va Osiyo kitob saqlanuvchi omborlarda โZidjiyโning oโnlab qoโlyozmalari mavjud. Ulugโbekning yulduzlar jadvali oโrta asrlar astronomiyasining soโng soโzi boโldi. Mazkur jadval teleskop ixtirosidan avvalgi, oโrta asrlar astronomiya fanining eng yuqoriย poyasi boโldi.
Ulugโbekning boy ilmiy merosi u faqatgina buyuk musulmon oโgโloni boโlmaganligini tasdiqlaydi. Ijodiy tafakkur dahosi butun insoniyat ilm-fani va sivilizatsiyasi rivojiga bebaho hissa qoโshgan. Shu sababli, koโp asrlar oโtib, hatto bugun ham Ulugโbekning ismi savob maqsadlarga erishish niyatida Sharq va Gโarb xalqlarini birlashtirgan timsol boโlib qoladi.
Mirzo Ulugโbekning yuqori maโnaviy va sezilarli merosi dunyoning yetakchi oโquv muassasalarida va ilmiy markazlarida oโrganib kelinadi. Oโzbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Karimovning tashabbusi bilan, Oโzbekiston Milliy universiteti ushbu atoqli olim sharafiga nomlanganligi respublikaning bugungi yuqori ilmiy-maโnaviy qudratini tasdiqlaydi.
1994 yil olim tavalludining 600 yillik yubileyi xalqaro miqyosda nishonlangan, shu sabab, xorij olimlari, mutaxassislari va jamoat arboblari ishtirokida bir qator tadbirlar oโtkazilgan.
2009 yil Parijda Mirzo Ulugโbek tavalludining 615 yilligiga bagโishlangan xalqaro ilmiy anjuman oโtkazilgan. Anjumanda 130 dan ziyod olimlar va turli xalqaro tashkilot vakillari ishtirok etgan.
Oโtkazib kelinayotgan tadbirlardan butun dunyoda Mirzo Ulugโbekning ilmiy va maโnaviy merosiga boโlgan qiziqish naqadar ulkanligi yaqqol koโrinib turibdi.