Lutfiy (1366 โ Hirot โ 1465), Mavlono Lutfiy โ oโzbek shoiri, orif va mutafakkir. Oโz zamonining ยซmalik ul-kalomiยป. Yaqin vaqtlargacha Lutfiyning tavallud topgan va vafot etgan joyi Hirotning Deqikanor mavzei deb koโrsatib kelingan. Shayx Ahmad Taroziyning Mirzo Ulugโbekka bagโishlab yozilgan ยซFunun ul-balogโaยป asari topilgach, undagi ยซmaโdan ul-latoyif Lutfiyi Shoshiyยป jumlalariga asoslanib, Lutfiyning ona vatani Toshkent boโlgan, degan fikr ham ilgari surildi.
Lutfiy gโazallari toโplami >>>>
Lutfiyning hayot yoโli singari, ijodiy taqdiri ham juda ibratli: u 99 yil yashagan. Umrining asosiy qismi oโqish, oโrganish va badiiy ijod mehnati bilan oโtgan. Navoiyning ยซMajolis un-nafoisยป tazkirasida maโlumot berilishicha, Lutfiy umrining oxirlarida ยซoftobยป radifli bir sheโr yozgan, oโsha zamonning koโp shoirlari unga tatabbuโ qilganlar, ammo ulardan hech biri Lutfiyning ยซpanjasiga panjaยป ura olmaganlar. Navoiyning yozishicha, Lutfiy 90 yoshdan oโtganda, Abdurahmon Jomiy otigโa radifi ยซsuxanยป sajโ qasidae aytib erdiki, zamon xushgoโylari barcha xoโbliqqa musallamยป tutmishlar (ยซNasoyim ul-muhabbatยป).
Lutfiy gโazallari toโplami >>>>
U ham zohiriy-dunyoviy, ham diniy-tasavvufiy ilmlarni chuqur egallagan, davr va zamoniga ochiq nazar bilan qarashga qodir, haqiqat va maโrifatga sodiq ijodkor edi. Navoiy soโzi bilan aytganda, u ยซforsiy va turkiyda naziri yoโqยป shoir boโlgan. Lutfiy garchi oโz ona tili โ turkiy tilda yaratilgan sheโrlari bilan mashhurlikka yetishgan boโlsada, forsiyda ham oโzining shoirlik iqtidori va mahoratiga koโpchilikni iqror eta olgan. Ikkinchidan, Lutfiy sheโriyat bilan tariqatni, majoz bilan haqiqatni uygโunlashtirgan edi. Ammo u soโnggi nafasigacha shoirlik burchi va ilhomiga sodiq qolib, oโzbek sheโriyati xazinasini biri biridan qimmatli nazm durdonalari bilan boyitdi. Shu bilan bir qatorda, shoirlik nechogโlik ยซmaโruf va mashhurยป boโlmasin, ยซdarveshlik tariqini dagโi ilikdanยป (Navoiy) chiqarmagan edi. Xuddi shu narsa uning nafaqat oโz zamondoshlari va ijod ahli orasida, balki davr hukmdorlari oldida ham yuqori mavqega koโtarilishiga bir asos boโlgan.
Haqiqatan qam Lutfiyning sheโriyati โ xilma-xil shakllardan tarkib topgan mazmundor, rangin sheโriyat. Bizgacha shoirning 16โ20-asrlar mobaynida koโchirilgan turkiy devonining 33 qoโlyozma nusxasi yetib kelgan boโlib, ular Toshkent, Dushanba, Istanbul, Tehron, London, Parij, Sankt-Peterburg kutubxonalari va qoโlyozma fondlaridaย saqlanadi. Olim E. Ahmadxoโjaevning aniklashi boโyicha, Lutfiy kalamiga mansub mavjud sheโrlarning umumiy miqdori 2774 bayt yoki 5548 misradan ortiq. Ularning katta qismi (2086 bayti) gโazal janrida yozilgan. Shuni alohida taโkidlash lozimki, Lutfiy gโazalnavis sifatida Sharq adabiyotida barqarorlashgan adabiy-estetik anโanalar bilan xalq ogโzaki ijodiyoti tajriba tamoyili va usullarini nihoyatda mohirlik bilan muvofiqlashtirgan. Shu boisdan ham uning gโazallarida milliy his-tuygular nurlanib, insoniy dard, armon, qaygโu va shodlik tasviri takrorsiz bir taโsirchanlik kasb etgan. Lutfiy nainki gazallarida, ruboiy, tuyuq, qitโa, fardga oโxshash boshqa janrlardagi sheโrlarida ham nafosat hissi shakllangan, did va saviyasi baland kishilarning โ zukko va hayotsevar xalq vakillarining fikru tuygโularini tarannum etgan. Shoirning:
Sensan sevarim, xoh inon, xoh inonma,
Qondur jigarim, xoh inon xoh inonma, โ
kabi misralarini oโqiganda, ularning bundan bir necha asr muqaddam yozilganiga baโzan ishonish ham qiyin boโladi. Chunki ular shu darajada sodda, ogโzaki nutqqa yaqin va kitobiy bezakdorlikdan yiroq va samimiydir.
U devonidagi bosh mavzu ishq va asosiy maqsad oshiqning hasbu holini tasvirlashdan iborat boโlsada, shoir deyarli har bir sheโrida mavzuga yangicha yondashib, betakror ohanglar yaratadi, mohiyatiga mos poetik obrazlar topadi, bir-biriga oโxshamaydigan badiiy sanโatlarni qoโllaydi. Lutfiy devonida tashbeh, talmeh, tazod, iyhom, xususan, irsoli masal sanโati namoyon boโlgan. Lutfiy ruboiy, tuyuq, qitโalarini ham sanโat namunasi maqomiga koโtara olgan.
Yaqin-yaqingacha ยซGul va Navroโzยป dostoni Lutfiy asari deb kelingan edi. Keyingi tadqiqotlar natijasida bu doston muallifi Haydar Xorazmiy ekanligi aniqlandi. Lutfiy โ turkiy sheโriyatda maktab yaratgan sanโatkor. Bu ijod maktabidan Alisher Navoiy va Mirzo Bobur saboq olishgan. Roqim, Amiriy, Sultonxon toโra Ado, Tabibiy singari shoirlarning devonlaridan.
Uning gโazallari ilhomida bitilgan muxammaslar joy olgan.
Lutfiy sheโriyatining taโsiri faqat Oโrta Osiyo bilan chegaralanib qolmasdan, Yaqin va Oโrta Sharq mamlakatlariga ham yetib borgan. Atoqli turk olimi M. F. Koโprulizodaning eโtirof etishicha, Lutfiyning sheโrlari yolgโiz chigโatoy shoirlari orasida emas, balki ยซXarobotยป muallifi Ziyo Poshoga qadar boโlgan usmonli turk shoirlari orasida ham zavq bilan oโqilgan.
Lutfiy gโazallari toโplami >>>>