Choโlpon hayoti va ijodi. Oสปzbek adabiyotining yorqin namoyandalaridan biri Abdulhamid Sulaymon oสปgสปli Choโlpon 1898 yilda Andijonning Qatorterak mahallasida savdogar oilasida dunyoga kelgan.
Taniqli jurnalist va yozuvchi Moสปminjon Muhammadjonov โTurmush urinishlariโ kitobida qayd etishicha, Choสปlponning otasi Sulaymonqul Mulla Muhammad Yunus oสปgสปli (1874โ1929) oสปz davrining yetuk ziyolisi, maสผrifatparvar kishisi boสปlgan. U โRasvoโ taxallusi bilan sheสผrlar ham yozgan, devon yaratgan.
Choโlponning sheโrlar toโplami >>
Choโlpon avval eski maktabda, soสปngra madrasalar va rus-tuzem maktabida tahsil olib, arab, fors va rus tillarini mukammal oสปzlashtiradi. Mutolaa yoสปli bilan turk, nemis va ingliz tillarini oสปrganadi. Sharq va Gสปarb ijtimoiy-siyosiy qarashlaridan oziqlanadi. Firdavsiy, Saสผdiy, Hofiz, Umar Xayyom, Alisher Navoiy kabi buyuk soสปz sanสผatkorlari ijodini mehr bilan oสปrganadi. Choสปlpon dunyoqarashi va ijodining shakllanishiga XX asr boshlaridagi jadidchilik harakati katta taสผsir koสปrsatgan.
Choโlponning ijodi 1913โ1914 yillardan boshlangan, u avval โQalandarโ, โMirzaqalandarโ, โAndijonlikโ va, nihoyat, โChoสปlponโ taxallusi bilan ijod qildi.
Shoirga โChoโlponโ taxallusini buyuk maสผrifatparvar istiqlolchi Munavvar qori Abdurashidxonov bergan. Choสปlpon ham shoir, ham nosir, ham dramaturg sifatida oสปz xalqi adabiyoti ravnaqiga salmoqli hissa qoสปshdi. Uning dastlabki asarlari โSadoi Turkistonโ, โSadoi Fargสปonaโ kabi mahalliy gazetalarda, shuningdek, Orenburgda chiqadigan โShoสปroโ jurnalida nashr etiladi. Choสปlponning โIshtirokiyunโ, โTurkistonโ, โBuxoro axboriโ kabi gazetalardagi faoliyati ham uning ijodiy shakllanishida mahorat maktabi boสปlib xizmat qiladi.
Choโlpon ocherknavis va publitsist sifatida ham barakali ijod qildi. Bu borada uning, ayniqsa, โAdabiyot nadir?โ, โMuhtaram yozuvchilarimizgสปaโ kabi maqolalari adabiyotning maqsad va vazifalarini anglashda muhim rol oสปynadi.
U 1914โ1917 yillarda yaratgan โQurboni jaholatโ, โDoสปxtir Mahammadiyorโ singari hikoyalari, โVatanimiz Turkistonda temir yoสปllarโ singari maqolalarida madaniyat va maสผrifat targสปibotchisi sifatida maydonga chiqdi.
U oktyabr toสปntarishidan keyingi yillarda hayotda sodir boสปlayotgan xush va noxush oสปzgarishlarni qalamga oldi. โYoสปlda bir kechaโ, โSharq poyezdi keldiโ, โSharq uygสปonganโ, โQuturgan mustamlakachilarโ, โYoสปl esdaligiโ singari oสปnlab ocherk va publitsistik maqolalarida chor mustamlakachilari va mahalliy hokim sinf vakillari yetkazgan jabru jafolarni, fuqarolar urushi davrida roสปy bergan fojialarni tasvirladi.
Choโlpon hayoti va ijodi. Choโlpon 1922โ1935 yillarda oสปzining โUygสปonishโ (1922), โBuloqlarโ (1923), โTong sirlariโ (1926), โSozโ (1935) kabi toสปrtta sheสผriy toสปplamini nashr ettirdi. 30-yillarga kelib โJoสปrโ kabi sheสผriy toสปplamini tayyorladi. Ammo โSozโi chop etiladi-yu, โJoสปrโ toสปplami qatagสปonlik tuzogสปiga ilinib, qolib ketadi. Shoirning toสปplamlari orasida โBuloqlarโ (1923) alohida ajralib turadi.
Toสปplam besh boสปlimdan iborat boสปlib, ular โSharq uchunโ, โSezgilarโ, โSevgiโ, โQora yoสปllarโ va โQor qoสปynidaโ deb nomlanadi. Shoirning oสปzi qayd etishicha, mazkur sheสผriy guldasta โjahon fotihlari changalida ezilib yotqon Sharq oสปlkalarigaโ bagสปishlangan. Jumladan, โAmalning oสปlimiโ sheสผrida shunday misralarni oสปqiymiz:
Koสปnglimda yigสปlagan malaklar kimlar,
Sharqning onalari, juvonlarimi?
Qarshimda ingragan bu jonlar kimlar,
Qullar oสปlkasining insonlarimi?
Choโlponning sheโrlar toโplami >>
Choสปlpon 1925 yilga kelib, โMuhit kuchli ekan, egdim boสปynimniโ deya ijtimoiy qarashlarini oสปzgartirishga majbur boสปlganligini eสผtirof etadi. Ammo shunga qaramay, shoir yaratgan ikki yuzdan ortiq sheสผriy asarlar el-yurt baxti, kelajagi, mustaqilligi, ozodligi uchun kurashning yorqin solnomasi desa boสปladi.
Garchi vaqti-vaqti bilan uning tuygสปu va tafakkurida tebranishlar kechgan boสปlsa-da, aslida, milliy istiqlol uchun kurashdan zarracha qaytmaydi. Jumladan, โTilak yoสปlidaโ sheสผrida:
Ketgan yoสปlim toสปgสปri yoสปldir, ketamen,
Qanday toสปsiq mone boสปlsa, oสปtamen,
Men ketamen, tilak, deya ketamen,
Hech tilaksiz quruq jonni netamen?
Bir jon ekan, mayli qurbon etamen!.. โ
deya el-yurt, ona Vatan yoสปlida qurbon boสปlishdan ham qaytmadi.
Choสปlpon yetuk lirik shoirgina emas, balki โNovvoy qizโ, โOydin kechalardaโ, โQor qoสปynida lolaโ kabi oสปnlab hikoyalar, โKecha va kunduzโ (1936) kabi ajoyib roman ham yaratgan isteสผdodli adibdir.
U dramaturg sifatida ham salmoqli ijod qilgan. Uning โXalil farangโ, โChoสปrining isyoniโ kabi kichik pyesalari, โOสปrtoq Qarshiboyevโ, โMushtumzoสปrโ kabi dramalari hamda koสปp vaqt sahnadan tushmagan โYorqinoyโ pyesalari mashhur boสปlgan. Shuningdek, rus yozuvchisi V. Yan bilan hamkorlikda โHujumโ dramasini yaratgan.
Choสปlpon mohir tarjimon sifatida V. Shekspirning โHamletโ fojiasini, A. S. Pushkinning โDubrovskiyโ qissasi va โBoris Godunovโ pyesasini, M. Gorkiyning โOnaโ romanini va boshqa koสปplab asarlarini oสปzbek tiliga oสปgiradi.
Choสปlpon ham Fitrat va Abdulla Qodiriy kabi qatagสปon davrining qurboni boสปlgan. U 1937 yilning 14 iyulida qamoqqa olinib, 1938 yilning 4 oktyabrida otib tashlangan. Choสปlponning asarlari uzoq vaqt davom etgan tanaffusdan keyin 1991 yili โYana oldim sozimniโ nomi bilan nashr etildi.
1991 yil 25 sentyabrda Choสปlponga Alisher Navoiy nomidagi Oสปzbekiston Respublikasi Davlat mukofoti berildi. 1997 yili adib tavalludining 100 yilligi munosabati bilan uning koสปplab asarlari yangidan nashr etildi va u haqda ilmiy tadqiqotlar yaratildi.
Abdulhamid Sulaymon oสปgสปli Choสปlpon milliy ozodlik uchun kurash yoสปlida koสปrsatgan matonati va buyuk xizmatlari, oสปzbek adabiyoti va madaniyati rivojiga qoสปshgan ulkan hissasi uchun 1999 yilda โMustaqillikโ ordeni bilan mukofotlandi.
Choโlponning sheโrlar toโplami >>
Boshqa arboblar haqida qiziqarli maโlumotlar >>