Abdulla Qodiriy o’zbek milliy romanchiligining asoschisi, publitsist, hajv ustasi, tilshunos va tarjimon.
U 1894 yil 10 aprelda Toshkent shahrida tug’ildi. Avval musulmon maktabida (1904-1906), keyin rus-tuzem maktabida (1908-1912), Abulqosim shayx madrasasida (1916-1917) ta’lim oldi. Oilaviy sharoit taqozosi bilan bolalikdan mahalliy savdogarlarga kotiblik qildi (1907-1915). 1917 yil Oktyabr davlat to’ntarishidan so’ng Eski shahar oziqa qo’mitasining sarkotibi (1918), “Oziq ishlari” gazetasi muharriri (1919), Kasaba uyushmasi sarkotibi (1920) lavozimlarida ishladi. 1923 yili “Mushtum” jurnalini ta’sis etdi, bir necha yil jurnal tahririyatida xizmat qildi. Moskvadagi adabiyot kursida (1925-1926) o’qidi. 1919-1925 yillar oralig’ida matbuot nashrlarida 300 dan ortiq maqolalar e’lon qildi. Umrining oxirigacha tinimsiz ijod bilan shug’ullandi.
Abdulla Qodiriy she’rlar to’plami >>
1914-1915 yillarda Abdulla Qodiriyning “Ahvolimiz”, “To’y”, “Millatimga”, “Fikr aylagil” kabi she’rlari, “Juvonboz”, “Uloqda”, “Jinlar bazmi” kabi hikoyalari, “Baxtsiz kuyov” dramasi bosilib chiqdi. O’zbek adabiyotidagi birinchi roman “O’tgan kunlar”ni yaratdi (1919-1920). Asar 1922 yili “Inqilob” jurnalida, 1924-1926 yillarda har bir bo’limi alohida-alohida kitob holida bosildi. 1918 yil fevralida ikkinchi yirik romani – “Mehrobdan chayon”ni yozib tugatdi. Roman 1929 yili Samarqandda bosilib chiqdi. 1934 yili adib “Obid ketmon” qissasini yozdi.
Abdulla Qodiriy she’rlar to’plami >>
Abdulla Qodiriy tilshunos va tarjimon sifatida ham katta ishlar qildi. U tatar fizik olimi Abdulla Shinosiyning “Fizika” (1928), N.V. Gogolning “Uylanish” (1935), A.R. Chexovning “Olchazor” (1936) asarlarini o’zbek tiliga tarjima qildi. Qozonda bosilgan “To’la ruscha-o’zbekcha lug’at”ni (1934) tuzishda ishtirok etdi.
Qodiriy 20-yillarning o’rtalarida yozgan “Kalvak Maxzumning xotira daftaridan”, “Toshpo’lat tajang nima deydir?” hajviy asarlarida bid’at va xurofotni qoraladi. Ularda xalqning yashash tarzi va ruhiy olamini o’zgartirishga intilgan jadid adabiyoti maqsad va g’oyalari o’z ifodasini topgan.
Ma’rifatparvarlik, millat ozodligi va istiqlol g’oyalari Abdulla Qodiriy asarlarining leytmotivini tashkil qiladi.
Abdulla Qodiriy asarlari, ayniqsa, romanlari jahon miqyosida keng tarqaldi. Uning “O’tgan kunlar”, “Mehrobdan chayon”, “Obid ketmon” asarlari rus, ingliz, nemis, italyan, arab, ozarbayjon, tojik, qozoq, uyg’ur, tatar tillariga tarjima qilingan. Nemis adabiyotshunoslari N. Tun, I. Baldauf, amerikalik tadqiqotchilar E. Olvort, Xristofor Murfi, Eden Nabi kabi olimlar Abdulla Qodiriy ijodi bo’yicha jiddiy ishlar qilganlar.
1991 yili O’zbekiston mustaqillikka erishishi bilanoq O’zbekiston Respublikasi Prezidenti farmoniga ko’ra Abdulla Qodiriyga Navoiy nomidagi Davlat mukofoti berildi. 1994 yili adib “Mustaqillik” ordeni bilan taqdirlandi. Shu yili Abdulla Qodiriy nomidagi Davlat mukofoti ta’sis etildi. Toshkent Madaniyat institutiga, Toshkentdagi madaniyat va istirohat bog’iga, katta ko’chalardan biriga, Xalq merosi nashriyotiga hamda ko’plab madaniyat muassasalariga Abdulla Qodiriy nomi berilgan.
Adibning ijodiy faoliyati haqida.
Qodiriy – jurnalist.
1914 yilda boshlangan birinchi jahon urushi Rossiyaning qonli janglar girdobiga tortilishi tufayli undagi shuningdek uning mustamlaka o’lkasi Turkistondagi vaziyat keskinlashdi. O’lkada yuz berayotgan iqtisodiy siyosiy tanglik, sabr kosasi to’lgan xalq orasidagi ommaviy noroziliklar hususan 1916 yilgi mardikorv olish, 1917 yilgi fevral inqilobi voqealari Qodiriyning ijtimoiy siyosiy qarashlariga kuchli ta’sir etdi.
U endi ijtimoiy-siyosiy ishlarga aralasha boshladi. 1917 yil fevral inqilobidan keyin xalq milisiyasiga ko’ngilli bo’lib yozildi, so’ng Toshkentning eski shahar qismida ochilgan oziq komitetiga MIrza bo’lib kirdi. “Nikolayning taxtdan yiqilib, Huriyat bo’lg’oniga xursandligim albatta dunyoga sig’mas edi va sig’masligi tabiiy edi. Ayniqsa, 1916 yil rabochiy olish masalasidan keyin umuman Turkiston ishlarida Uyg’ongan istibdodga nafrat menda ham kuchli edi”– deb yozdi adib.
Qodiriy matbuot, jurnalistika sohasidagi bilimi va malakasini oshirish maqsadida 1924 yil va 1925 yillarda Moskvadagi oily jurnalistika Institutida ta’lim oladi. Qodiriy 1919-1925 yillar orasida matbuotda yuzlab maqola hajviyalar bilan qatnashdi. Bu asarlarini u har xil – Qodiriy, Julqunboy, Kalvak Maxzum, Toshpo’lat, Ovsar, Dumbul, Chig’oy degan imzo-tahalluslar bilan e’lon qilgan.
Qodiriy O’zbek romanchilarining asoschisi. Adibning fojeaviy qismati.
Ayni paytda o’tmishdan olingan yirik asar “O’tgan kunlar” romani ustida ish olib borardi. Bu asarni muallif 1919 yilda yoza boshlagan. Romandan parchalar 1922 yilda inqilob jurnallarida bosilgan. 1925 yili asarning bo’limlari alohida-alohida, so’ng 1926 yili yaxlit holda kitob bo’lib chiqqan. Yozuvchi bu romanda holis turib o’tgan XIX asr o’rtalaridagi Turkiston tarixining, O’zbek xalqi hayotining haqqoniy manzarasini gavdalantirdi, muhim tarixiy-ijtimoiy jarayonlarni chuqur badiiy tahlil etadi. Davrning etkchi ijtimoiy kuchlari mohiyatini ochadi. O’sha zamon kishilari ahvol ruhiyati, orzu-intilishlari, quvonch va tashvishlarini zo’r mahorat bilan yorqin obrazlar orqali ko’rsatadi.
Abdulla Qodiriy 1937 yil 31 dekabr kuni hibsga olindi. 1938 yil 4 oktyabrida Cho’lpon, Fitrat kabi maslakdoshlari bilan birga qatl etildi.
Abdulla Qodiriy she’rlar to’plami >>