Ahmad Yassaviy. Islom dini paydo boสปlgandan soสปng uning doirasida, Qurสผon va hadis ahkomiga mos ravishda paydo boสปlgan tasavvufiy taสผlimotlar X โ XI asrlarga kelib Movarounnahrda ham keng tarqala boshladi.
Yassaviy Hikmatlari toโplami >>
Tasavvuf โ Yaqin va Oสปrta Sharq xalqlarining maสผnaviy hayoti tarixidagi eng murakkab, oสปzaro ziddiyatlarga toสปlib-toshgan va muhim hodisalardan biri boสปlib, uning uchun tarkidunyochilik, bu dunyo boyliklaridan va nozu neสผmatlaridan voz kechish, Alloh vasliga yetmak uchun pok, halol, oสปz mehnati ila yashash, ixtiyoriy ravishdagi faqirlik xarakterli xususiyatlardan hisoblangan.
Markaziy Osiyoda tasavvufiy taสผlimotlarning paydo boสปlishi Yusuf Hamadoniy (1048โ1140) nomi bilan bogสปliqdir. Yusuf Hamadoniy Marv va Buxoroda xonaqo va madrasa qurdirib, koสปplab tur-kigoสปy, forsigoสปy shogirdlar tayyorladi. Buxorodagi shogirdlari orasida Hasan Andoqiy, Abdullo Baraqiy, Ahmad Yassaviy va Abduxo-liq Gสปijduvoniy alohida ajralib turardi. Keyinroq bu toสปrt isteสผdodli shogird Hamadoniy maktabini muvaffaqiyat bilan davom ettirdilar.
โYassaviyaโ, โNaqshbandiyaโ tariqatlari Hamadoniy taสผlimoti asosida shakllandi.
XII asrda Markaziy Osiyoda paydo boสปlgan ilk tasavvufiy tariqatning asoschisi Xoja Ahmad Yassaviy 1041 yilda Sayramda, Shayx Ibrohim oilasida dunyoga kelgan. Uning vafot etgan vaqti koสปpgina qoสปlyozma manbalarda hijriy 562 (1166/67) yil deb yozilgan. Ahmad yoshligida onasidan, soสปng otasidan ajraladi. Uni bobosi Arslonbob tarbiyalab voyaga yetkazadi. Ahmad dastlabki taสผlimotini Yassida mashhur olim Shahobiddin Isfijobiydan oladi. Soสปngra bobosi Arslonbob qoสปrsatmasi bilan Buxoroga borib Yusuf Hamadoniydan taสผlim oladi. Ahmad Yassaviyning oสปzi โUstoz Yusuf Hamadoniyning huzuriga 23 yoshida borganini va ul Hazratning tarbiyasiga noil boสปlgสปonliganiโ aytadi. U yerda tasavvufdan taสผlim olib, soสปng oสปz yurti Turkistonga qaytadi, oสปz taสผlimotini targสปib etib, shogird, muridlar tayyorlay boshlaydi.
Rivoyatlarga koสปra, Yassaviy 63 ga (Paygสปambar yoshiga) yetgach, yer ostida hujra yasatib, โchillaโga kirgan, qolgan umrini toat-ibodat qilib, qimmatli hikmatlar yozib, riyozatlar chekib, yer ostida oสปtkazgan. Bir rivoyatga koสปra, u 125 yil, boshqa rivoyatga qaraganda, 133 yil umr koสปrgan.
Yassaviy Hikmatlari toโplami >>
Yassaviy madaniyatimiz tarixida ilk turkiyzabon mutasavvuf shoir sifatida maสผlumdir. Uning tasavvufni targสปib etuvchi turkiyda yozilgan sheสผrlari tilining xalqqa yaqinligi, ohangdorligi bilan tezda mashhur boสปlib ketdi.
Alisher Navoiy iborasi bilan aytganda, โTurkiston mulkining ulugสป Shayx ul-mashoyixiโ Hazrati Xoja Ahmad Yassaviy juda koสปp mutasavvuf donishmandlarni tarbiyalab voyaga yetkazgan. Maสผlumki, โYassaviyaโ tariqatidan keyin Markaziy Osiyoda ikki yirik tariqat paydo boสปladi: โNaqshbandiyaโ (Xoสปjagon), โBektoshiyaโ.
Tasavvufdagi barcha yirik tariqatlarda boสปlganidek, โYassaviyaโ tariqatining ham oสปziga xos muayyan qoidalari (odobi) boสปlib, bu taสผlimotdagi soliklar quyidagi qoidalarga amal qilishlari majbur boสปlgan: 1) Murid hech kimsani oสปz piridan afzal koสปrmasligi, unga doimo taslimiyat izhor qilmogสปi lozim; 2) Murid shunchalik zukko va idrokli boสปlishi kerakki, to oสปz shayxining rumuz va isho-ralarini mukammal anglay olsin; 3) Shayxning barcha akvoli (soสปzlari) va afสผoli (ishlari)ga murid sodiq boสปlib, unga mutlaqo mute va moสปtaqid boสปlmogสปi lozim; 4) Murid oสปz murshidi (piri)ning barcha topshiriqlarini chustu choloklik (chaqqonlik) ila sidqididdan bajarib, uni hamisha rozi qilib yurmogสปi zarur. Chunki rizoi Alloh uning (yaสผni Shayxning) zimnidadir: 5) Murid oสปz soสปziga sodiq, vaสผdasiga rosix boสปlib, murshidi koสปnglida hech qanday shaku shubha tugสปdirmasligi zarur; 6) Murid oสปz vaสผdasida vafodor, soสปzida ustuvor turmogสปi lozim; 7) Murid oสปz ixtiyoridagi barcha mol-mulkini, butun boru yoสปgสปini oสปz shayxiga nisor etmoq uchun doimo tayyor turmogสปi lozim; 8) Murid oสปz murshidining barcha sir-asrorlaridan ogoh boสปlib, uning ifshosini hech vaqt xayoliga keltirmasligi kerak; 9) Murid oสปz shayxining barcha takliflarini nazarda tutib, uning mushkilotini oson qilmogสปi, pandu nasihatlarini bajo keltirmogสปi shart; 10) Murid Xudo visoli uchun oสปz Shayxi yoสปlida butun molu jonini nisor etmoqqa tayyor turishi, uning doสปstiga doสปst, dushmaniga dushman boสปlib yashamogสปi shart.
โYassaviyaโ tariqatining barcha aqidalari Ahmad Yassaviyning asosiy asari boสปlmish โHikmatโda mufassal bayon etilgan. XII asrdagi turkiyzabon sheสผriyatning ajoyib namunasi boสปlgan, keyingi davrlardagi turkiy adabiyotga katta taสผsir koสปrsattan โHikmatโ asarida โYassaviyaโ taสผlimotidagi poklik, halollik, toสปgสปrilik, mehr-shafqat, oสปz qoสปl kuchi, peshona teri va halol mehnati bilan kun kechirish, Alloh taolo visoliga yetishish yoสปlida Insonni botinan va zohiran har tomonlama takomillashtirish kabi ilgสปor umuminsoniy qadriyatlar ifoda etilgan.
Bagสปdodda 922 yilning 22 mart kuni riyokor shayxlar va mutaassib ulamolar tomonidan xudosizliqda ayblanib dorga osilgan, soสปngra qoสปl-oyoqlari kesilib, tanasi kuydirilib, daryoga tashlangan mashhur mutasavvuf olim Mansur Xalloj (858โ922) ni Yassaviy bir talay sheสผrlarida chuqur hurmat bilan tilga oladi, mazkur ilgสปor, dovyurak va jasur mutasavvuf donishmandga katta ragสปbat koสปrsatadi:
โBilmadilar mullolar โAnal-haqโ ning maสผnosin,
Qol ahliga hol ilmin Haq qoสปrmadi munosib,
Rivoyatlar bitildi, holin ani bilmadi,
Mansurdek avliyoni qoสปydilar dorga osib.
ย
Shariatdur, deb olimlar buyurdilar,
Kofir Mansur oสปlmadi, deb kuydurdilar.
Axgar qilib kulin qoสปkka sovurdilar,
Togสปu tuzlar โAnal-haqโ, deb turar ermishโ.
Yassaviy ham oสปzining piri buzrukvori Shayx Yusuf Hamadoniyga oสปxshab mol-dunyo toสปplashga mutlaqo qiziqmaganini, kambagสปalparvar va gสปaribparvar boสปlib yashaganligini uning baสผzi bir hikmatlaridan ham bilsa boสปladi. Mol-dunyoga, boylikka va davlat orttirishga mukkasidan ketgan, xasis va ochofat kishilarni Yassaviy beayov tanqid qiladi:
Beshak biling bu dunyo barcha xalqdan oสปtaro,
Ishonmagสปil molingga, bir kun qoสปldan ketoro,
Oto, ono, qarindosh qayon ketdi, fikr qil,
Toสปrt oyoqlik choสปbin ot bir kun sango yetoro.
Darhaqiqat, Xoja Ahmad Yassaviy Markaziy Osiyodagi ilk tasavvufiy tariqat โ โYassaviyaโning asoschisi, nafaqat Xuroson va Mavorounnahr, balki turkiyzabon xalqlarning maสผnaviy tarixida keng maสผlum boสปlgan, mutasavvuf donishmand, insonparvar shoir hisoblanadi.
Yassaviy Hikmatlari toโplami >>