Abu Rayhon Beruniy โ Xorazmning buyuk allomasi, tarix, geografiya, filologiya, astronomiya, matematika, geodeziya, mineralogiya, farmakologiya, geologiya va boshqa koโplab fanlarda oid qomusiy asarlar muallifi. Beruniy Oโrta Sharqda ilk bora Yer Quyosh atrofida aylanishi mumkinligini aytib, Yerning aylana oโlchamini aniqlagan.
Abu Rayhon Beruniyni chinakam oโrta asrlar Sharqining ilm-fan qomusiy olimi desak mubolagโa boโlmaydi. Amerikalik tarixchi Dj.Sarton buyuk olim haqida: โAstronomiya va matematika, astrologiya va joโgโrofiya, antropologiya va etnografiya, arxeologiya va falsafa, botanika va minerologiya uning buyuk nomisiz qashshoqlashib qolgan boโlardiโ degan.
Uning toโliq ismi Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad al-Beruniy. 973 yil 4 sentyabr kuni Xorazmning qadimiy poytaxti Kot shahrida dunyoga kelgan. Beruniy hayotining erta damlari haqida maโlumot kam, faqat chin yetim boโlganligi maโlum. Burni katta boโlganligi sababli uni โBurunliโ deya atashgan. Biroq, koโrimsiz tashqi koโrinishi ostida ziyrak aql egasi yashiringan boโlib, vaziri va amakivachchasi Xorazmshoh Iroq nazari ostiga tushadi. Qarigan chogโida Beruniy shunday yozadi: โโฆ Iroqlar oilasi menga non-choy berib, odamlar orasiga olib chiqdiโฆโ
U mukammal matematik va falsafiy bilim edi. Beruniyning birinchi ustozi astronomiya, matematika va trigonometriya boโyicha tayanch asarlar muallifi Abu Nasr Mansur ibn Iroq al-Jadiy boโlgan.
Beruniyning fikricha, tabiatda barcha narsa tabiat qonuniyati asosida oโzgaradi, bu qonuniyatlarni esa faqatgina ilm-fan yordamida anglash mumkin. Uning asosiy asarlari matematika va astronomiyaga bagโishlangan boโlib, Xorazmning xoโjalik hayotida ulkan amaliy ahamiyatga ega boโlgan โ yer sugโorilishi va savdo sayohatlari haqida yozilgan
U davrda astronomiya fani oldidagi masalalar solnomani mukammallashtirish hamda osmondagi yulduzlar orqali Yerning joylashuvini aniqlashdan iborat boโlgan. Quyosh va Oyning osmondagi aniqroq joylashuvini belgilab, ekliptikning ekvatorga engashishi, quyosh va yulduz yillarining uzunligi va boshqalar kabi astronomik doimiyliklarni oโlchay olish muhim boโlgan. Bu esa oโz oโrnida, matematika fani rivojini, xususan, bir tarafadan yassi va sferik trigonometriya, boshqasidan aniqroq belgilash uchun asaboblarni talab qilar edi.
Abu Rayhon Beruniyning bu sohalardagi yutuqlari bir necha asrlar davomida tengsiz yutuq boโlib xizmat qildi. Beruniy Yer radiusini uning aylana shaklga egaligidan kelib chiqqan holda, deyarli aniq belgilagan (6000 km dan ortiq). Beruniy ayrim astronomik muammolar asosida qadim yunon va qadim hind faylasuflarining taraqqiyparvar gโoyalarini qabul qilib, ularni takomillashtirgan: toโq jismlar, yaโni sayyoralardan farqli oโlaroq, Quyosh va yulduzlarning bir xil olovli tabiatini maโqullagan; yulduzlar harakatini aniqlab, Yerga nisbatan ularning bahaybat oโlchamini belgilagan; Yerning tortish kuchini oโrgangan. Beruniy Quyosh Yer atrofida emas, balki Yer uning atrofida aylanishini tasdiqlab, Ptolomeyning dunyo geosentrik tizimini maโqullashga doir barcha gumonlarga nuqta qoโygan.
Abu Rayhon Beruniy shafaq va kun botishi ufq orqasida yashiringan quyosh nurlaridagi chang zarralarining chiqishi oqibatida yuzaga kelishini tushuntirib bergan. Quyosh tutilishi vaqtida (Quyosh toji) atrofida paydo boโluvchi yorqin tarovat haqida โTutunga oโxshashโ tabiat fikrini aytgan. Beruniy geodezik oโlchovlarning astronomik usullarini ishlab chiqqan. V. Snelliusdan 600 yil avval masofada trigonometrik oโlcham usulini taklif qilgan. Oโsha davrlarda foydalanilgan (astrolyabiya, kvadrant, sekstant) asosiy astronomik asboblarni mukammallashtirgan. 400 yil davomida dunyodagi eng katta hisoblangan radiusi 7,5 metrlik birinchi siljimas kvadrantni Quyosh va sayyoralarni kuzatish uchun ixtiro qilgan. U tomonidan olib borilgan ekliptikaning ekvatorga egilganligini oโlchash ishlari aniqligi boโyicha koโp asrlar davomida tengsiz boโlgan.
โQadimiy xalqlar xronologiyasiโ nomli ilk asarida (1000 yil) Beruniy oโsha davrlarda maโlum boโlgan barcha xalqlarga tegishli solnoma tizimlarini taโriflab chiqqan. U tomonidan qilingan astronomik tadqiqotlar va boshqa ilmiy ishlar โAstronomiyaning asosiy boshlanish sharhlari kitobiโda yozilgan.
Kot va Qoโrgโon shaharlarida mahalliy boshqaruvchilar saroylarida, keyinroq shoh Maโmun saroyida Xorazmda yashagan, taniqli olimlar jamlangan akademiyani boshqargan. Unda Ibn Sino hamda al-Xorazmiylar algebra fani asoschilari boโlishgan. Ibn Sino bilan oโzaro yozishmalari saqlanib qolgan. Unda Arastu kitobi haqida mulohazalar bilan almashinilgan.
1017 yildan boshlab, yaโni Xorazm sulton Mahmud Gโaznaviy tomonidan bosib olingach, Gโazna shahrida sulton Mahmud va uning vorislari Maโsud hamda Maโdudlar saroyida yashaydi, Mahmudning Hindistonga qilgan safarlarida qatnashib, bir necha yil shu yerlarda yashaydi ham. Al Beruniy ijodida โGโaznaโ bosqichi eng sersamara bosqich boโlgan. Shu yillar Hindistonga qilingan safarlari uning tayanch asari boโlmish โHindlarning aqlga sigโadigan va sigโmaydigan taโlimotlarini aniqlash kitobiโ (โHindistonโ 1030 yil tamomlangan) dan joy olgan. Sulton Mahmudning oโlimidan soโng taxtni uning oโgโli Maโsud egallaydi. U Beruniyga juda iltifotli boโlgan. Beruniy Mโsud haqida shunday deydi: โU menga butunday ijod bilan shugโullanishim uchun sharoit yaratib berdi, meni oโz rahnamoligiga oldiโฆโ.
Bu yillar Beruniy umumiy jahon xaritasi keltirilgan eng asosiy asari โMaโsudning astronomiya va yulduzlarga oid qonuniโ asarini yozadi.
Beruniyning ilmiy merosi 150 ta asarni oโz ichiga olgan boโlib, ular matematika, astronomiya, joโgโrofiya, minerologiya, tarix, etnografiya, filologiya va falsafaga doir. Tabiat hodisalarini tekshiruvchi olim oโrnida u raqamlar tushunchasi kengayishi, kubik tenglamalar nazariyasi, sferik trigonometriyaga oโz hissasini qoโshgan, trigonometrik jadvalini tuzgan. Arab, fors, yunon, suriy va sanskrit tillarini bilgan va bir tildan boshqasiga tarjima qilishning tabiiy-ilmiy terminologiyalari qoidalarini ishlab chiqqan.
1030 yil yakunlangan โHindistonโ asarida hindlarning yashash tarzi, madaniyati va ilm-fanlari haqida batafsil maโlumot bergan, ularning diniy-falsafiy tizimlarini bayon qilgan. Al Beruniy oโz ishlarida taqqosiy usuldan foydalangan: โMen hindlarning borlik nazariyasini keltirmoqdaman, bir vaqtning oโzida yunonlar nazariyasini ham keltirib oโtmoqdamanki, bu ikki xalqning oโzaro bogโliqligini yoritmoqchimanโ, deb yozadi. Shu bilan birga u Gomer, Platon, Arastu, Galen va boshqa yunon olimlarini ham eslab oโtgan, hind va islom fikrlarini taqqoslagan, ayniqsa, soโfiychilik taโlimotini alohida ajratib, hindlardagi sankxi va yoga nazariyalariga juda yaqinligini aytgan. Turli xalqlar anโanalarini taqqoslar ekan, slavyanlar, tibetliklar, xazar, turk va boshqa xalqlarning turmush tarzi anโanalari haqida aytib oโtgan.
Al Beruniy tomonidan arab grafikasi asosida yaratilgan transkripsiya tizimi koโp jihatdan hind tilidagi soโzlarni urdu tiliga oโgirish boโyicha zamonaviy tizimidan ilgarilagan.
โHindistonโ asarini yozish bilan bir vaqtda โSankxiโ va โYogasutra Patandjalโ asarlarini arab tiliga tarjima qilib, Ptolomeyning โEvklid va Almagesiโini sanskritga qayta ishlashni boshlagan.
Tadqiqotchi oโrnida al Beruniy bilimni astoydil tajriba bilan tekshirish kerakligini alohida taโkidlagan: tadqiqotlar vaqtida yuzaga keluvchi ikkilanishlarni โbartaraf qilishโฆ mumkin ham, shuningdek, qayta tekshirish hamโ. Al Beruniyning tadqiqotchilik bilimi mushohadaga taqqoslangan edi. Goโyo Arastuning kosmik tizimga oid mushahadalarini shubhaga qoโygani kabi.
Qarilik chogโida koโz nuridan ayriladi, lekin hayotining soโnggi daqiqalarigacha hayot โmexanizmiโ tetik ruhdadir, degan. Yerga 1048 yil Gโazna shahrida qoโyilgan.