Sharqda tanilgan mutafakkir Abu Abdulloh Jaโfar Rudakiy 860 yilda Samarqand yaqinidagi Panjrudak qishlogโida, dehqon oilasida tugโildi. Bu davrda Movarounnahr Eron, Hindiston, Xitoy, Misr va Suriya bilan savdo va madaniy aloqalarni yaxshi yoโlga qoโygan edi.
X asrda Buxoro, Samarqand, Urganch, Marv, Nishopur, Balx, Zarafshon vodiysining yuqori qismi hunarmandchilik, savdo va madaniy markazlarga aylangan edi. Ayniqsa, Buxoro shahri IXโX asrlardayoq Sharqning eng yirik madaniy markazlaridan biri boโlgan. Rudakiy yoshligidanoq sheโriyatga ixlos qoโydi, oโz zamonasining mashhur cholgโuchisi Abul Abbos Baxtiyor qoโlida musiqadan maโlumot oldi. Dastlabki maโlumotni oโz qishlogโida olgan Rudakiy oโqish uchun Samarqandga bordi. U yerda chuqur bilim olib, tez orada adabiyot va sanโat sohasida ham dong chiqarishga muvaffaq boโldi.
Buxoro hukmdori Nasr ibn Ahmad Somoniy (914โ943) davrida Rudakiyning shoirlik shuhrati Buxoro va umuman Sharqqa keng tarqaldi. Rudakiy asarlariga eโtibor berilsa, uning astronomiya va qadimgi yunon falsafasini ham yaxshi tushunganligini koโrish mumkin.
Somoniylar davlatining koโzga koโringan davlat arbobi Abufazl Balโamiy Rudakiy haqida โU faqat mashhur shoir boโlibgina qolmay, balki oโz davrining yetuk olimi ham ediโ, deb baho bergan.
Nasr ibn Ahmad Somoniy Rudakiyni oโz saroyiga taklif etgandan soโng, uning hayotining koโp qismi Buxoroda oโtdi. Uning koโzi ojiz boโlgan. Baโzi manbalarda, uning onadan koโr tugโilganligi haqida naqllar bor. Rudakiy qarigan chogโida quvgโinga uchrab, oโz qishlogโiga qaytgan. U 941 yilda olamdan koโz yumdi va oโz vatanida dafn etildi.
Rudakiyning adabiy merosidan bizgacha 2 qasida, 50 ruboiy, sheโrlar, doston va boshqalar yetib kelgan. Ammo XII asr shoiri Rashid Samarqandiyning taโkidlashicha, bironta shoir Rudakiy singari koโp asar yozgan emas. Muhammad Avfiyning xabar berishicha, Rudakiy yuzta toโplam (daftar) yozgan.
Rudakiy hikmatlari >>
Qadimgi manbalarda Rudakiyning โOftob davroniโ, โArois an-nafoisโ (โNafis kurtaklarโ) va โSinbodnomaโ dostonlari boโlganligi haqida maโlumotlar uchraydi.
Rudakiyning qasidalaridan โMening onamโ, โBuxoro vasfiโ va โQarilikdan shikoyatโ kabilar bizgacha yetib kelgan. Rudakiyning ijodida X asrning ijtimoiy hayoti oโz aksini topgan. Uning hamma asarlarida xalqning orzu-umidlari, manfaatlari ifoda qilingan.
Rudakiyning axloqqa oid asarlarida aql-idrok, xulq-atvor va bilim asosiy oโrinni egallagan. Mutafakkir bilimni hamma boyliklardan ustun qoโyadi. Uning ayrim nasihatlari insonning qanday holatda baxtli boโlish sharoitlarini aniqlashga yordam beradi. Rudakiyning fikricha, insonning toโla baxtga ega boโlishi uchun toโrt narsa kerak: sogโliq, yaxshi odob, yaxshi nom va aql. U insonlarni voqyealarning ichki mohiyatidan uning tashqi tomonini ajrata bilishga chaqiradi. U yaxshilik, saxiylik va ulugโvorlikni targโib qiladi.
Rudakiyning tabiat goโzalliklarini ifoda etgan asarlari juda jozibalidir. Uning asarlarida Vatanga, xalqqa muhabbat mavzularigina yoritilmay, keng falsafiy fikrlar ham bayon etilgan.
Buyuk mutafakkir kishilar oโrtasidagi doโstlik va oโzaro hamkorlik kishilik jamiyati uchun muhim ahamiyatga ega ekanini bir necha bor taโkidlab oโtgan. Uning quyidagi satrlari diqqatga sazovordir:
Jahonning shodligi yigโilsa butun,
Doโstlar diydoridan boโlolmas ustun.
Rudakiy hayotni ustoz deb hisoblaydi va undan taโlim olishga undaydi:
Har kishi olmasa hayotdan taโlim,
Unga oโrgatolmas hech bir muallim.
Rudakiy asarlarida inson aqlu zakovatiga ishonch kuchli. Asarlarining tili, badiiy ifoda vositalari sodda va tushunarli qilib yozilgan. U birinchi boโlib, X asrdayoq fors mumtoz adabiyotiga asos solganligi uchun koโpgina Eron olimlari fors sheโriyatining vatanini Movarounnahr deb hisoblashadi.
Tabiatni, vatanni vasf qilish, axloqiy pandu nasihatlar bilan asarni bezash keyingi mutafakkirlarga Rudakiydan anโana boโlib qoldi.