Abay hayoti va ijodi. Abay โ Ibrohim Qoสปnonboyev โ XIX asrning ikkinchi yarmida yashab, ijod etgan qozoq sheสผriyatining mashสผali, bastakor, faylasuf va qozoq yozma adabiyotini asoschisi, maสผrifatparvar shoiridir.
U 1845 yilning 8 avgustida Semipalatinsk viloyatiga karashli, hozirgi Abay tumani, Chingiztogสป bovuridagi Qashqabuloq makonida dunyoga kelgan. Otasi Qoสปnonboy Oสปskonboy oสปgสปli qozoq urugสปlari ichidagi eng boy, badavlat kishilardan boสปlib, Abayni oสปqitishga katta ahamiyat berdi. Abay madrasada toสปrt yil taสผlim oldi.
Arab, fors tillarini oสปrgandi. Markaziy Osiyo allomalarini, xususan, Saสผdiy Sheroziy, Hofiz Sheroziy, Xusrav Dehlaviy, Abdurahmon Jomiy, Navoiy, Bobur, Nodira asarlarini mutolaa qildi.
Boshqa arboblar : oโtish >>
Ulardan taสผsirlanib โFuzuliy, Shamsiy, Sayqaliyโ nomli sheสผriy asarini yaratdi. Unda Sharq allomalarini oสปziga ustoz deb bilganligini tan oladi:
Fuzuliy, Shamsiy, Sayqaliy, Navoiy, Saสผdiy, Firdavsiy, Xoสปja Hofiz โ bu hammasi, Madad ber, yo shuaro fariyod โ deydi.
Shuningdek, shoirning 1855โ1881 yillar davomida yozgan โYuzi ravshanโ, โAlifboโ, โFuzuliy, Shamsiy, Saykaliyโ kabi va boshqa sheสผrlari Sharq allomalariga ergashib yozgan ijod namunalari edi. Shuning uchun akademik yozuvchi Muxtor Avezov โโฆ unga tillari tushunarli boสปlganlikdan Navoiy, Fuzuliy asarlari koสปp taสผsir etgan. Ayniqsa, Abay Alisher Navoiyni oสปziga โeng yaqin ustozโ deb biladi va asarlaridan oสปrnak oladiโโฆ
Abay Ahmad Rizo madrasasida uzoq tahsil koสปrolmadi. Otasi uni madrasadan chiqarib olib, el boshqarish ishlariga jalb etdi. Lekin Abay qalamni tashlab qoสปymadi. El boshqarish bilan birga badiiy ijod bilan qattiq shugสปullandi, oสปz bilimini tinmay oshirib bordi. Shoir uchun ayniqsa 1886โ1889โ1895 yillar sermahsul, qizgสปin ijodiy davr boสปldi. Bu davrda qozoq urugสปlarining oสปzaro ichkinizolari avj olgandi.
Abay oสปz asarlarida ularni doสปstlikka, inoqlikka, birodarlikka undadi, ilm-maสผrifat olishga daสผvat etdi. Bunga shoirning โMening elim โ qozogสปimโ, โDdashganning oddi yoสปqโ, โIlm topmay maqtanmaโ, โYoshlikda ilm deb oสปyladimโ, โBoylar yurar molin ardoqlabโ, โInternatda oสปqiydiโ (1886) kabi asarlari yorqin misol boสปladi.
Abay oสปsha davrlarda Semipalatinskga surgun qilingan rus demokratlari I. I. Dolgopolov, Ye. P. Mixaelis hamda V. G. Belinskiy, Chernishevskiy, Dobrolyubov, Saltikov-Shchedrin, L. Tolstoy, A S. Pushkin, M. Yu. Lermonov, I. A. Krilov asarlarni oสปqib puxta oสปrgandi. Baสผzilarini qozoq tiliga tarjima qildi. Ularning asarlari orqali rus, jahon adabiyoti namoyandalari asarlari bilan yaqindan tanishdi, tarjimalar qildi, nasriy asarlar yozdi.
Abay ijodining muhim qirralaridan biri โ yosh shoirlarni tarbiyalash boสปldi. Yoshlarga homiylik qildi. Ularga mavzular berib, dostonlar yozdirdi. Bu oสปrinda oสปgสปli Magสปaviyaga (1869โ1904) โMedgสปat Qosimโ, Oqilboyga (1863โ1904) โQissai Yusufโ kabi dostonlar yozishga daสผvat etganligining oสปzi kifoyadir.
Abaydan 300 ga yaqin sheสผriy asar, โIskandarโ, โMasสผudโ, โAzim hikoyasiโ, โVadimโ kabi dostonlar yetib kelgan. Uning asarlaridan xalqni ilm-maสผrifatga, insoniylikka, halollikka, sevgi-sadoqatga, muhabbatga daสผvat etish gสปoyalari asosiy oสปrin egallagan. Bu oสปrinda shoirning โEy muhabbat, ey doสปstlikโ, โYigitlarโ, โOสปyin arzon, kulgi qimmatโ, โKoสปzimning qorasiโ, โQiz soสปziโ, โYigit soสปziโ, โOshiq soสปzi โ tilsiz soสปzโ kabi asarlarini koสปrsatib oสปtish kerak. Abayning Pushkinning โYevgeniy Oneginโ asari asosida bitgan โTatyananing qirdagi qoสปshigสปiโ degan turkum sheสผrlari qozoq adabiyotining eng yaxshi namunalaridan biri boสปlib qoldi.
Abay sheสผriyatida muhabbatsiz, doสปstliksiz hayot boสปlmaydi, degan gสปoya ilgari surilgan. Abay oสปz davridagi zolim boylarni, feodallarni mehr-muruvvatli boสปlishga chorlaydi, ezgulik va adolatparvarlikni toสปlibtoshib kuylaydi. Abaygacha qozoq sheสผriyatida ikki xil oสปlan oสปlchovlari mavjud edi. U ham boสปlsa โQora oสปlanโ bilan โJfโdir. Abay esa rus va jahon sheสผriyatini chuqur oสปrganib oสปlanlar vaznini oสปn yettitaga yetkazdi. Bu borada shoirning โSakkiz ayoqโ sheสผri bilan 16 tarmoqli โSen meni netasan?โ asarini eslash lozimdir.
Abayning bastakorlik faoliyatida โSakkiz ayoqโ, โAytdim salom, qalamqoshโ, โMen koสปrdim baland qayin qulashinโ, โJelsiz tunda yoriq oyโ, โNecharo, qaytdim sezdirmayโ kabi asarlari qozoq xalqi musiqa tarixida alohida oสปrin egallaydi.
Abay uch manbadan oziq olib, maสผnaviy kamolotga yetdi: Bular qozoq xalq ogสปzaki ijodiyoti, Sharq sheสผriyati va nihoyat rus, Ovroสปpo adabiyoti namunalari. Bu uch manba Abayni buyuk shoir etib yetishtirdi, olamga tanitdi. Asarlarini ellarga manzur kildi. Abayning nasriy asarlari, sheสผru dostonlari oสปzbek, tatar, qirgสปiz, qoraqalpoq, turk, moสปgสปul, chin, chex tillariga tarjima kilingan va mazkur xalqlarning maสผnaviy mulkiga aylanib qolgan.
Shoir asarlari birinchi marta Sankt-Peterburgda โQozoq shoiri Ibrohim Qoสปnonboy oสปgสปlining sheสผrlariโ degan nom bilan chop etilgan. Maสผrifatparvar adibning nasriy asarlari 1918 yilda Semipalatinskda, 1922 yilda โTanlangan sheสผrlariโ Toshkentda nashr qilingan.
Muxtasar qilib aytganda, Abay qozoq adabiyoti va qozoq tiliga asos soldi. Shoirning sheสผru dostonlari, nasriy asarlari, tarjimalari qozoqxalqining milliy-maสผnaviy iftixori boสปlib qoladi. Abay ijodi turkiy tillarda soสปzlashuvchi xalqlarning umumiy maสผnaviy mulkidir. Abay xalqlarni doสปstlik va birodarlikka, hamjihatlikka chaqirdi. Tinchlik va osoyishtalikni, mehr-muhabbatni ulugสปladi. Shoir orzulari bizning kunlarimizda roสปyobga chiqdi.
Boshqa arboblar : oโtish >>